ТЕШКИОТ ПАТ КОН НАУКАТА И ИНОВАЦИJATA

Во време кога економскиот и општествениот развој на една држава сè повеќе е поврзан со нејзиниот капацитет за инвестирање во знаење и иновации, Северна Македонија продолжува да се соочува со значителни предизвици во областа на истражувањето и развојот. Според најновите податоци, земјата издвојува помалку од 1% од Бруто домашниот производ (БДП) за науката и иновативниот развој, бројка која е значително пониска од просекот на Европската унија (ЕУ) и многу други развиени држави.

Според Извештајот на Европската комисија за 2024 година, Северна Македонија направила напори за усогласување со европските стандарди, но инвестициите остануваат на многу ниско ниво. Во 2022 година, се наведува во извештајот, средствата наменети за истражување и иновации достигнале само 0,38% од БДП, додека приватниот сектор придонел со 0,1% од БДП, што покажува стагнација во споредба со претходните години.

Во Извештајот на Европската комисија исто така се нагласува дека учеството во програмата „Horizon Europe“ продолжило, меѓутоа во 2023 година само 17 проекти обезбедиле финансирање од 3,4 милиони евра, што претставува пад од 30 проценти во споредба со 2022 година.

Што се однесува до иновациите, според „European Innovation Scoreboard 2024“, Северна Македонија е класифицирана како „иноватор во подем“, со резултат од 45,1% од просекот на ЕУ, бележејќи пад од 4,5% во споредба со претходната година.

Во овој контекст, различни експерти ја нагласуваат важноста на зголемување на инвестициите во науката и развојот за да се постигне одржлив развој и да се подобри конкурентноста на земјата. Тие истакнуваат дека недостигот на инвестиции во образованието и научниот развој негативно влијае на општествениот напредок, особено во ерата на знаењето и иновациите.

Во јуни оваа година, премиерот на Северна Македонија, Христијан Мицкоски, нагласи дека буџетот за науката и истражувањето е двојно зголемен. „Сакам да нагласам дека вкупниот буџет за науката е зголемен од околу 5,5 милиони евра во 2024 година на 670 или 680 милиони денари, речиси двојно во 2025 година. Се разбира, ова сè уште не е доволно“, истакна премиерот Мицкоски. Тој најави дека во наредните години владата ќе може да обезбеди уште поголема поддршка за науката, бидејќи, како што нагласи, науката е движечка сила зад развојот на една земја.

И покрај ова зголемување на буџетот, земјата сè уште останува далеку од суштински инвестиции во сферата на научното истражување и иновациите. Многубројни експерти сè повеќе ја истакнуваат потребата од нова динамика која би дала многу посилен импулс на научните истражувања и иновациите како два исклучително важни аспекти на општествениот прогрес.

Поранешната текстилна работничка од Штип, сега активистка за истражување и заштита на правата на текстилните работници во помалите градови на Северна Македонија преку здружението „Гласен Текстил“, Кристина Ампева, нагласува дека овој недостиг на инвестиции не влијаел позитивно врз општиот развој. „Ако не се инвестира во истражување, иновации и развој, не можеме да очекуваме напредок во ниту една област“, истакнува таа. Ампева ја спореди ситуацијата со шведскиот град Бурос, познат по развојот на текстилната индустрија, зелените иновации и циклусот на одржливи материјали. Таму, владата, општината и приватниот сектор соработуваат за да инвестираат во образованието и одржливите иновации. „Кај нас, недостигот на инвестиции го попречува напредокот во сите области. За да постигнеме одржлив развој, треба да ги подобриме истражувачките капацитети и да ги користиме ресурсите стратешки“, посочува Ампева.

Во интервју за БИРЦ, раководителот на Секторот за високо образование во Министерството за образование и наука, Ахмед Казими, истакнува дека буџетот за 2025 година за науката достигнува 680 милиони денари, во споредба со 380 милиони денари во претходната година. „Овој тренд на раст ќе продолжи и во наредните години“, нагласува Казими, потенцирајќи ја посветеноста на владата за подобрување на научно-истражувачката дејност и иновативниот развој. Сепак, тој признава дека тековното ниво останува ниско во споредба со меѓународните стандарди и бара поинтегрирана стратегија за мобилизирање на постоечките ресурси.

Професорот на Универзитетот на Југоисточна Европа (УЈИЕ) во Тетово, Али Пајазити, објаснува дека помалку од 1 процент од БДП за науката негативно се одразува врз целото општество. „Живееме во општество на знаење и наука, каде напредокот во науката е главна столбна точка на општествениот развој. Државите што предничат во оваа област инвестираат многу повеќе: Израел 5,56%, Јужна Кореја 4,93%, САД и Шведска 3,46%, Швајцарија 3,36%, Обединетото Кралство 2,91%, Словенија 2,13%. Кога ќе ја споредиме нашата земја, разбираме зошто иновациите се ограничени и технолошкиот напредок е недоволен“, нагласува Пајазити. Според него, оваа ситуација директно влијае врз продуктивноста, конкурентноста и способноста за решавање на современите предизвици во клучни сектори како здравството, образованието, енергијата и животната средина. Тој предупредува на феноменот „одлив на мозок“ и губење на млади таленти, создавајќи средина каде универзитетите повеќе се претвораат во институции за предавање отколку за иновативно истражување.

Редовниот професор на Факултетот за општествени науки при Универзитетот на Југоисточна Европа (УЈИЕ) во Тетово, Вели Креци, нагласува дека без доволни инвестиции во истражување, не може да имаме конкурентни истражувачки капацитети. „Процентот на инвестиции треба да се зголеми, и треба да се охрабри соработката меѓу главните истражувачки институции за поефикасна мобилизација на ресурсите“, нагласува тој. Кречи предлага меѓуинституционално мрежно поврзување како успешна практика, која може да донесе конкретни резултати дури и со ограничени ресурси. Тој истакнува дека овој пристап може да ја максимализира ефикасноста и да создаде напредок во науката.

Универзитетскиот професор, Петар Атанасов, ја нагласува важноста на трите клучни зборови: „истражување, развој и иновации“. Тој истакнува дека земјите што напредуваат имаат ниво на инвестиции во истражување и иновации над 3 проценти од БДП. „Ние стагнираме подолго време на мала процентуална стапка, додека инвестициите во овој сектор носат долгорочни придобивки за економијата и општеството. Неопходно е да го интернализираме инвестирањето во академскиот и човечкиот капитал, да ги усогласиме активностите со европскиот научен простор и да ги подобриме политиките за образование и обука според меѓународните стандарди“, вели тој. Атанасов предупредува дека без овие промени, земјата не може да се натпреварува на глобалната сцена на иновации и научни истражувања.

Северна Македонија останува далеку зад развиените земји во однос на инвестициите во науката и иновациите. Иако буџетот за 2025 година е речиси двојно зголемен, земјата сè уште троши помалку од 1 процент од БДП за научни истражувања, останувајќи многу зад европските и светските стандарди. Експертите предупредуваат дека овој недостиг на инвестиции директно влијае врз економскиот развој, иновациите и конкурентноста на земјата.

Тие нагласуваат дека зголемувањето на финансирањето треба да биде проследено со соработка меѓу универзитетите, бизнисот и државните институции, за да се создаде силен истражувачки и иновативен екосистем. Без овие мерки, Северна Македонија ризикува да изгуби таленти и да заостанува зад земјите кои инвестираат многу повеќе во знаење и технологија.

Во суштина, инвестирањето во науката и иновациите не е само трошок, туку можност за изградба на поодржлива и поконкурентна иднина за целата земја.

 

Текстот е работен во рамки на проектот „Застапување за инклузивен развој“, финансиски поддржан од Владата на Швајцарија преку програмата Цивика мобилитас.  

Содржината на овој текст е единствена одговорност на Форум за разумни политики, ИОХН и БИРС и на ниту еден начин не може да се смета дека ги одразува гледиштата на Владата на Швајцарија, Цивика мобилитас, или организациите што ја спроведуваат.

 

This post was originally published on this site