„Граѓанскиот сектор помага да се затвори јазот меѓу институциите и народот“
„Ниту една влада, колку и да е силна, не може сама да ги носи промените. А ниту едно граѓанско општество, колку и да е развиено, не може да ја исполни својата улога без институции кои се отворени, транспарентни и подготвени за дијалог“, рече премиерот Христијан Мицкоски на отворањето на Националниот форум – Саем на граѓанските организации што го организираа Цивика мобилитас и Владата на Република Северна Македонија на 26 ноември 2025 година во Клубот на пратениците во Скопје.
Премиерот Мицкоски ја пренесе визијата на Владата за граѓанскиот сектор како силен, независен, професионален и одржлив кој е вистински партнер во креирањето и реализацијата на државните политики. „Сектор кој ја засилува демократијата, ги штити правата на граѓаните, ја следи работата на институциите и помага да се затвори јазот меѓу институциите и народот“, додаде тој.
Учесниците ги поздрави Амбасадорот на Швајцарија, НЕ Кристоф Сомер. „Во сржта на секоја функционална демократија стои силно граѓанско општество. Тоа ги поврзува луѓето со носителите на одлуки преку застапување за промени ориентирани кон граѓаните, преку давање глас на оние кои инаку можеби не би биле чуени и преку следење на работата на државните институции во однос на пристапот и квалитетот на јавните услуги, како и ефикасното и транспарентно користење на државниот буџет“, рече тој. Според Амбасадорот Сомер, организациите на граѓанското општество произлегуваат од потребите и аспирациите на своите заедници. „Тие често се извор на иновативни решенија кои можат да се унапредат и применат за подобрување на политиките и услугите во повеќе сектори. Во сè пофрагментираниот и поларизиран свет, тие се залагаат за фундаменталните слободи и можат да имаат вредна интегративна улога,“ додаде тој.
Александар Кржаловски, директорот на МЦМС и лидер на тимот на Цивика мобилитас се осврна на довербата и соработката воопшто и постигнувањата на граѓанските организации. Тој ги потенцираше високите нивоа на недоверба во општеството и потребата од меѓусебно запознавање и подобрување на соработка кои ќе ја кренат довербата во целото општество. „Соработката секогаш дава најдобри резултати на долг рок. Но, таа не е безусловна, туку со проверки и реакции“, рече тој и додаде дека една од улогите на граѓанските организации е токму тоа, да придонесе со предлози и да соработува за подобри решенија на Владата за сите. „Верувам ќе се согласите дека Владата и граѓанските организации се потребни едни на други, бидејќи само преку вистинска соработка општеството може да се движи кон траен просперитет“, истакна Кржаловски.
На Националниот форум-Саем на граѓанските организации, што како дел од Цивика мобилитас е поддржан од Владата на Швајцарија, учествуваа 250 претставници на институциите и на граѓанските организации. Програмата на настанот вклучи дебати и дискусии на различни теми и тоа: образование и наука, социјална политика, демографија и млади, животна средина, здравство, дигитализација, добро владеење, локална самоуправа и овозможувачка околина. Дел од програмата беше и седницата на Советот за соработка меѓу Владата и граѓанското општество. Покрај тоа, во изложбениот дел се претставија 35 граѓански организации, најголем број од нив дигитално.
На панелот посветен на образованието и науката зборуваше министерката Весна Јаневска, а го модерираше Гордан Георгиев, од Форум за разумни политики кој отвори повеќе клучни теми за креирање инклузивна, квалитетна и долгорочно одржлива реформа во образованието со вклучување на граѓанските организации.
Министерката Јаневска истакна дека граѓанскиот сектор останува клучен партнер во реформските процеси и дека Министерството останува „целосно отворено за соработка“. Таа рече дека често се среќава со граѓански организации и дека нивниот придонес е многу важен во унапредувањето на законската регулатива. „Овој начин на работа ќе продолжи и понатаму, бидејќи граѓанскиот сектор прв воочува предизвици и затоа секогаш има најмногу и најиздржани предлози кои можат да се интегрираат во политиките на министерството,“ додаде таа.
Јаневска најави дека во новата стратегија за образование приоритетно место ќе имаат едносменската и целодневната настава. „Ова е една од нашите главни точки. Целта е континуитет и системска промена, не само проектен пристап“, рече таа. Покрај тоа, и инклузивноста останува врвен приоритет. Во новиот закон се планираат општински ресурсни центри, кои ќе даваат поддршка за училиштата и семејствата. Дел од центрите се веќе реновирани и функционални, а тоа ќе продолжи и со останатите.
Во врска со високото образование, министерката Јаневска ги информираше учесниците дека Законот за високо образование, заедно со уште два други системски закони, ќе биде објавен на ЕНЕР околу 25 декември, по што ќе следат јавни расправи на сите шест државни универзитети пред да биде проследен во Собранието. „Ги зајакнуваме критериумите за избор во академски звања. Ако бараме повисоки стандарди, ќе ги мотивираме кандидатите повеќе да вложуваат“, рече Јаневска, најавувајќи и зголемени инвестиции во науката.
На прашање од претставници од граѓанскиот сектор, министерката потврди дека дуалното образование продолжува да се развива, со план за отворање на осмиот регионален центар во Вардарски регион. Програмите ги прават заедно со Центарот за средно стручно образование. Најави и дополнување на гимназиската програма, за која веќе има понудена нацрт-верзија со два смера. Финансиската писменост, пак, веќе е воведена како задолжителен предмет во дел од гимназиите и стручните училишта.
Учесниците се интересираа и за критериумите за избор на организации кои учествуваат во консултациите, за потребата професорите да препознаваат деца жртви на семејно насилство, а понудија и соработка со обуки за наставниот кадар, по што Јанеска нагласи дека е подготвена за дијалог и подобрување на материјалите. Во тој контекст, беше предложена и идеја за мобилна апликација за учење по моделот на Дуолинго (Duolingo), која беше поддржана едногласно од граѓанските организации и од министерката. Накратко се отвори и прашањето за т.н. „деца-фантоми“, односно ученици кои формално не се во системот, на што Јаневска одговори: „Конечно имаме програма каде може да ги вклучиме сите“.
Учесниците на Националниот форум имаа голем интерес за прашањата поврзани со социјалната политика, демографијата и младите, на која воведничар беше Ѓоко Велковски заменик-министерот во ова министерство, а сесијата ја модерираше Емилиа Ѓероска од Про Локал од Битола.
Тој се осврна на сите области каде работи Министерството. Во врска со социјалните услуги, Велковски истакна дека со вклучувањето на лиценцирани даватели на услуги и со продлабочување на соработката со граѓанскиот сектор, Министерството обезбедува домашна нега, лична асистенција, дневни центри, мали групни домови и низа иновативни услуги кои се приближени до реалните потреби на граѓаните. „Во партнерство со Европската комисија се спроведува и проект за мониторинг и евалуација, со фокус на континуирано подобрување на квалитетот на услугите,“ рече тој.
Претставниците на ГО се интересираа како може да се забрза процесот на лиценцирање на граѓанските организации кој некогаш трае и по една година. За тоа време, обврските што ги презеле организациите мора да се платат, а изнесуваат и до 15.000 евра. Заменик-министерот истакна дека го ревидираат системот и дека се води дискусија за измена на актуелниот правилник. Тие ќе овозможат во дискусиите да се вклучат сите засегнати страни за да може да се направи документ што ќе излезе во пресрет на сите потреби. Велковски рече дека многу ја ценат работата на давателите на услуги и дека нивните забелешки ги чувствуваат како обврска.
Дел од прашањата се однесуваа на функционирањето на младинските центри и кршењето на законот од општините кои не ги воспоставуваат и на иселувањето на младите од местата на живеење. Според Велковски, платата веќе не е клучен фактор за одлуката за иселување туку системот во кој функционираат младите. „Системот опфаќа многу елементи: градинка, културен живот, пристап до услуги итн. Треба да се стремиме да го градиме системот и да го почитуваме“, рече тој и изрази подготвеност да ги користат алатките на граѓанските организации. Во таа смисла, ќе ја користат и анализата на Про Локал за работата на младинските центри, а во соработка со младинските организации планираат да направат измени за Законот за млади да биде функционален. „Заедно да ги формулираме промените за да биде функционален Законот, оти поинаков не ни е потребен“, рече тој.
На панел-дискусијата посветена на животната средина се дискутираше за клучните предизвици во секторот, како управувањето со отпад, усогласувањето со европските политики и проблемите со водоснабдувањето. Зборуваа Ана Каранфилова Мазневска, раководителка на Секторот за отпад, Билјана Петковска, раководителка на Сектор за животна средина и Линдита Шаќири, раководителка на сектор за ЕУ Панелот го модерираше Бојана Станојевска Пецуровска од Центарот за климатски промени.
Пецуровска го отвори прашањето за ненавременото собирање отпад од ЈП „Комунална хигиена“ – Скопје од јуни до октомври. Каранфилова Мазневска истакна дека иако Министерството ја носи регулативата, надзорот над јавните комунални претпријатија е во надлежност на локалните инспектори. Таа додаде дека Министерството редовно укажува на недоследностите и планира да ја извести Владата за забележаните пропусти, како и дека се подготвуваат активности за воведување систем на примарна селекција на отпад, процес кој, како што рече, „и земјите од ЕУ го започнале исто, само 30 години пред нас“.
Во однос на квалитетот на извештаите за оценка на влијание врз животната средина, Билјана Петкоска посочи дека постапките строго се регулирани со законот и дека се подготвуваат измени и кај елаборатите. Шаќири истакната дека секторот интензивно работи на Поглавје 27 и усогласувањето на законодавството. „Поглавјето за животна средина е едно од најобемните, но и најскапите. Работиме на усогласување на законите, во соработка со јавноста и граѓанскиот сектор“, додаде таа. Законот за животна средина треба да се донесе во 2026 година.
Претставниците од трите сектори информираа и дека во тек се повеќе проекти финансирани од ЕУ, како и проект поддржан од Владата на Швајцарија за управување со водните ресурси. Прашањата на учесниците се однесуваат на проблемите со водоснабдувањето во повеќе населени места во Кратово, за што беше појаснето дека локалниот систем го менаџира приватна компанија. Граѓаните се интересираа и за статусот на постапката за прогласување на Охридското Езеро за споменик на природата.
Претставниците на Министерството нагласија дека преку системот на е-Влада се обезбедува координација меѓу сите засегнати сектори и најавија дека на дел од прашањата за кои беа потребни дополнителни информации ќе достават писмени одговори до граѓанските организации.
Дел од Националниот форум – Саем на граѓанските организации беше и седницата на Советот за соработка на Владата со граѓанското општество. На неа присуствуваше и генералниот секретар, Игор Јанушев.
„Еден од принципите врз основа на што Владата работи на унапредување на соработката и односите со граѓанските организации е принципот на отвореност и транспарентност, како неопходни инструменти за градење еднаквост пред законот и одговорност на носителите на одлуки. Владата го покажа својот отворен и искрен пристап во вклучување на граѓанските организации во процесите на креирање на јавните политики, токму преку повторното воспоставување на независен, репрезентативен и ефективен Совет за соработка меѓу Владата и граѓанското општество, истакна Јанушев.
Членовите на Советот дискутираа за актуелни прашања поврзани со овозможувачката околина за граѓанските организации (Законот за здруженија и фондации, државното финансирање на граѓанските организации, користењето на Единствениот национален електронски регистар на прописи ЕНЕР и др.). Исто така, беа номинирани и претставници на Советот во Работната група за измени и дополнување на Законот за здруженија и фондации. Во својство на член, Советот ја номинираше Никица Кусиникова од Конект, а во својство на заменик член, Емилиа Ѓероска од Про Локал од Битола.
Прашањата посветени на овозможувачката околина во која функционираат граѓанските организации беа дискутирани на истоимениот панел со Александра Цветановска, посебен советник на министерот, Министерство за правда која ја модерираше Виктор Мирчевски од Конект.
Цветановска рече дека во Министерството за правда се секогаш отворени за соработка и тоа не само декларативно, туку суштински со вклучување на граѓанските организации во работните групи за измени или креирање на нови закони. „Во Министерството секогаш го слушаме гласот и експертизата на граѓанските организации“, рече таа.
Таа информираше дека се работи на подготовка на новиот Закон за здруженија и фондации (ЗЗФ), и дека во процесот е вклучена работна група со претставници од граѓански организации. Очекувањата се дека законот ќе се финализира до крај на јануари. Паралелно со тоа, ќе се организираат неколку регионални јавни расправи за предлог решението со цел да се вклучат поголем број на граѓански здруженија.
„Во овој момент отворено дискутираме за структурата на државното финансирање, утврдување на области од јавниот интерес и економските активности на ГО. На следните состаноци ќе бидат опфатени сите други делови од ЗЗФ. Особено јасно ќе се регулира изборот на комисијата за оценка на прелог проектите“, рече Цветановска. Според неа, во законот нема да биде ставен % за финансирање на ГО.
На панелот за здравство зборуваа заменик-министерот за здравство Јовица Андовски, директорот на Фондот за здравствено осигурување Сашо Клековски, а панелот го модерираше Андреј Сених од „Заедно посилни“.
„Системот има потреба од вашето знаење“, им порача Андовски на присутните. Тој нагласи дека системот не може да се гради без отвореност, транспарентност и активно вклучување на граѓанските организации и порача дека панелите и јавните консултации се „простор за решение“, а експертизата на организациите е неопходна за подобар здравствен систем.
Одговарајќи на прашањето за зголемување на процентот на придонес за здравствено осигурување, директорот Клековски, истакна дека актуелното ниво на придонеси е недоволно за здравството што граѓаните го очекуваат. Тој направи споредба посочувајќи дека Македонија е меѓу последните во Европа според издвојувањата по жител.
„Еден од клучните приоритети мора да ни биде превенцијата“, посочи Клековски. Притоа тој најави дека националната програма за дијабетес ќе премине од Министерство за здравство во надлежност на Фондот во 2027 година. Зборувајќи за превенцијата, Борјан Павловски од здружението ЕСЕ предупреди на нискиот опфат со скринингот за рак на грлото на матката од околу 30% за три години. Андовски одговори дека заедно со СЗО се работи на целосно редизајнирање на скрининг програмите, но дека за повисок опфат се потребни повеќе средства, подобра инфраструктура и активна поддршка во повикувањето на жените. Учесниците се согласија дека превентивните програми мора секоја година да добиваат зголемен буџет.
Учесниците се интересираа и за обезбедувањето реагенси за ПЕТ-скен за рак на простата, воведување ХИВ терапија во Фондот за да се обезбеди долгорочна и одржлива грижа, недостатокот од гинеколошки услуги во руралните средини и можноста за мобилни тимови; рехабилитациските услуги и подобрување на моделот на мобилни доктори и медицински сестри и обновувањето на постоечки, но нефункционални стари амбуланти во руралните подрачја.
Андовски најави дека во Здравствена стратегија се планира реорганизација која може да донесе нови решенија бидејќи мобилните услуги, односно некогашната програма со 100 мобилни лекари веќе не постои. Во дискусијата беше спомнат и Центарот за рехабилитација, за кој Андовски информираше дека и покрај разговорите на работните групи, не се предвидени средства во буџетот за следната година за ваков центар. Претставниците од Хера и ХОПС побараа појаснување дали во буџетот за 2026 година се планира зголемување на средствата за здравствена превенција, како и дали ќе се развие национална програма за намалување на штети, вклучително и мерки насочени кон малолетници, бидејќи, како што вели Благородна Коцева Симјанов од ХОПС, досега државата сè уште нема системски пристап за нив. Андовски повторно ја истакна потребата од координирана работа со граѓанските организации, кои треба да помогнат во креирање „заеднички урнек за буџетски ставки“ што би можел успешно да помине во Министерството за финансии.
Прашањата за добро управување беа дискутирани на панелот со заменик-претседателот на Владата, Арбен Фетаи која ја модерираше Снежана Камиловска Трповска, од МЦМС.
Во воведот на дискусијата, таа се осврна на податоците од новиот Извештај за проценка на корупција за 2025 година според кој се бележи зголемување на коруптивниот притисок и на вклученоста во корупција во споредба со 2023 година за 5 процентни поени. Покрај тоа, подложноста на корупција бележи пораст, па така, 45% од граѓаните се подготвени да прифатат или дадат поткуп во одредени околности, која овој пат е на највисоко ниво од 2014 наваму. Се бележи пад на оптимизмот кај граѓаните за искоренување на корупцијата. Само 33,2% веруваат дека корупцијата може да се намали или искорени, додека две третини (66,6%) сметаат дека тоа е невозможно.
Заменик-претседателот Фетаи се осврна на постигнувањата во областа истакнувајќи го механизмот за мониторинг на стратегијата за транспарентност и ја најави подготовката на новата стратегија, регистарот на недвижен државен имот и регистарот на возила, подготовката на новата стратегија за борба против корупцијата итн. „Граѓанските организации не треба да бидат параванот за демократијата туку неговото срце. Кога го кревате гласот, вие не сте против Владата, туку за граѓаните. Граѓаните добиваат подобри услуги, а ние добиваме легитимитет за да продолжиме. Критикувајте – побарајте отчетност. Барајте транспарентност секој ден. Среќен сум да ве поддржам“, рече тој.
Зборувајќи за измените на кривичниот законик, Фетаи најави дека се очекува нов кривичен законик кој треба да биде усвоен до крајот на годината и сосема усогласен со правото на ЕУ. Во тој контекст се осврна на правосудниот систем и рече дека „без судски одлуки, борбата против корупцијата е илузија“. Тој верува дека трагедијата со пожарот во Кочани го разбудила правниот систем и дека покрај за жртвите од Кочани, потребна е разрешница и за другите трагедии кои и се случија на земјава како што е „Дурмо турс“, „Модуларната болница“, „Беса транс“ и сл.
На прашањето кои три лекции за системски промени ги научивме по трагедијата во Кочани а кои државата е подготвена да ги направи за да се спречат идни трагедии, Фетаи рече дека тоа би биле соодветните санкции за сторителите, функционирање на другите поврзани институции како што се инспекторатите и функционирањето системот со укажувачите.
Во врска со работата на комисијата за регистрација на државен имот, Фетаи ги повика граѓанските организации да вршат притисок за потранспарентна работа на комисијата.
На панелот посветен на дигитализацијата, на учесниците им се обрати министерот за дигитална трансформација, Стефан Андоновски, а дискусијата ја модерираше Мила Јосифовска Даниловска, од Метаморфозис.
Андоновски во својот говор истакна дека дигитализацијата како стратешка трансформација не е само технолошки процес, туку суштинска промена во начинот на кој функционира државата и се обезбедуваат јавните услуги. „Во изминатата година и половина покажавме дека успешната дигитална транзиција е можна само преку блиска и отворена соработка помеѓу институциите и граѓанските организации“ рече тој.
Според Министерот, соработката со ГО е приказна за долгорочно партнерство, каде заеднички со брзи и ефикасни потези и фокус на решенија може да се постигне повеќе.
Зборувајќи за вештачката интелигенција, Андоновски рече: „Мојата интенција не е пререгулација на Вештачката интелигенција, особено што сега во Македонија ја немаме за користење од формален аспект. Несомнено, потребна ни е флексибилна рамка за етичко развивање и безбедно користење на ВИ.“
Што се однесува до идната соработка со граѓанските организации, Андоновски истакна дека планираат, во идните европски конзорциуми, граѓанските организации да бидат рамноправни партнери. „Само преку партнерски пристап, отворен дијалог и заеднички акции можеме да создадеме дигитални услуги што се квалитетни, инклузивни и безбедни за сите граѓани“, соопшти Андоновски.
На панелот „Локална самоуправа“, покрај министерот за локална самоуправа Златко Перински, зборуваа и градоначалниците Александар Стојкоски (Ѓорче Петров), Соња Стаменкова (Македонска Каменица), Фисник Меља (Дебар), а го модерираше Герман Филков од Центарот за граѓански комуникации.
Министерот Перински истакна дека граѓанскиот сектор е „клучен сојузник за поефикасни и инклузивни општини“, нагласувајќи дека целта е нивната експертиза да стане составен дел од новоформираниот Ресурсен центар. Тој им порача на организациите активно да соработуваат со локалните власти, посочувајќи дека буџетите сега се дополнително зајакнати (освежени) и дел од средствата се насочени кон капитални добра. Перински најави формирање база на експерти кои ќе им помагаат на општините со конкретни решенија, особено на малите општини со ограничени ресурси.
Градоначалничката на Македонска Каменица, Соња Стаменкова, истакна дека општината и натаму го носи епитетот „најбогата општина“, но дека тоа значи и зголемени обврски. Таа нагласи дека веќе дејствуваат активни граѓански организации кои успешно користат европски фондови, а општината планира посебно финансирање (одвоено давање средства) за граѓанските организации и спортските клубови.
Фисник Меља, градоначалник на општина Дебар посочи дека, искуството како поранешен советник во општината му помага во креирањето транспарентни критериуми за финансирање на здруженијата. Тој ја истакна улогата на Младинскиот инфо центар, кој обезбедува поддршка за стартапи и за проектни иницијативи во соработка со здруженијата.
Александар Стојкоски, градоначалникот на Ѓорче Петров, рече дека последните две години општината вовела нови практики, меѓу кои јавни повици за финансирање. Тој најави и измени во правилниците за спортските клубови. Стојкоски смета дека постоењето национален регистар на проекти и организации, би овозможило поголема транспарентност: „Треба да постои централизирана база за да видиме кој што работел досега. Во следниот мандат фокус ќе ми бидат образованието и децата“, додаде тој, повикувајќи ги организациите на посилна соработка.
Филков оцени дека идејата за национален регистар може дополнително да ја зајакне соработката меѓу организациите и општините.
Учесниците посочија и дека е потребно зајакнување на улогата на месните заедници. Стаменкова истакна дека граѓаните често бараат решавање и на микро-проблеми директно од градоначалникот, но бидејќи тоа не може да функционира така, преку активни месни заедници тие процеси ќе се подобрат и проблемите ќе се канализираат. Во Македонска Каменица веќе се работи на избор на мешан, родово балансиран состав на претседатели и претседателки на месни заедници.
Фисник Меља додаде дека во Дебар месните заедници повторно се активирани, но предупреди дека секогаш постои ризик од конфликт на интереси. Министерот Перински беше дециден дека месните заедници нема да станат правни субјекти: „Тие се препознаени во Законот за локална самоуправа, но немаат правна форма, и според мене не треба да имаат, затоа што тоа би го отежнало функционирањето на општините.“
Претставници на организациите посочија успешни примери од соработката со локалните власти. Савка Тодоровска ги истакна општините Ѓорче Петров и Центар, со кои оствариле заеднички програми за бесплатна правна и психосоцијална поддршка. Ѓунер Небиу од „Антико“ предложи локалната самоуправа да создаде механизам кој ќе поврзе 80 жени-претприемачки со бизнис секторот.
Панелот заврши со заедничка порака дека вистинското партнерство меѓу општините и граѓанскиот сектор е предуслов за развој на локалната демократија и подобри услуги за граѓаните.
Националниот форум – Саем на граѓанските организации ја потврди својата улога како значајна платформа за дијалог, размена на идеи и заедничко креирање решенија. Преку отворени дискусии, прашања и препораки, учесниците ја демонстрираа силата на партнерството меѓу државните институции и граѓанскиот сектор.
Настанот покажа дека граѓанските организации не се само коректив на институциите, туку и креатори на политики, носители на знаење и двигатели на општествени промени. Од друга страна, институциите ја потврдија подготвеноста за поголема соработка, отчетност и вклучување на експертизата на организациите при донесување политики од јавен интерес.
Само преку взаемно почитување, континуиран дијалог и вистинско партнерство, државата и граѓанските организации можат да изградат поефикасни услуги, подемократски институции и подобар квалитет на живот за сите граѓани.
Цивика мобилитас ќе продолжи да создава простори каде гласот на граѓаните се слуша, вреднува и претвора во трајни јавни политики.
