Author: Фондација Метаморфозис

Во рамките на проектот „Интеграција на Западен Балкан во единствениот дигитален пазар на ЕУ“, кој има за цел унапредување на стандардите за дигитални права во регионот на Западен Балкан и поддршка на неговата интеграција во единствениот дигитален пазар, Фондација Метаморфозис организира обука за граѓански организации и медиуми на тема „Импликации од Законот за дигитални услуги на ЕУ на граѓанските организации и истражувачките новинари во Северна Македонија“.
Датум: 24 април 2025 година (четврток)
Време: 10:00 часот
Локација: Метаморфозис (ул. Франклин Рузвелт 19, кат 2 – во зградата на Сетек)
Мапа: https://maps.app.goo.gl/o43Q5Uqpjg1WU1P37
Обуката ќе се фокусира на основите на Законот за дигитални услуги на ЕУ и главните принципи на транспарентност, одговорност и заштита на корисниците, како и неговото влијание врз слободата на изразување и дигиталните права. На обуката ќе бидат презентирани и клучните наоди и препораките од истражувањето за импликациите од Законот за дигитални услуги на ЕУ врз граѓанските организации и истражувачките новинари во Македонија и предизвиците и ризиците врзани со дигиталните платформи, доверливите пријавувачи и алгоритамското модерирање.
Обуката е наменета за претставници на граѓански организации, медиуми, проверувачи на факти, истражувачки новинари и активисти кои работат на теми поврзани со дигитални права, слобода на изразување и медиумска регулација.
Агендата за обуката е достапна тука.
Формуларот за пријавување е достапен на следниот линк.
Пријавувањето за обуката е најдоцна до 16 април 2025 година.
Проектот е финансиран од Фондациите Отворено општество – Западен Балкан, а го спроведуваат Партнери Србија (Србија), Фондација Метаморфозис (Северна Македонија), Зошто не? (Босна и Херцеговина), НВО 35 mm (Црна Гора), Women in Tech Kosovo (Косово) и Институт за демократија и медијација (Албанија).

На 9 април 2025 година, Фондација Метаморфозис одржа еднодневна обука за подобрена сајбер-безбедност во организациите од граѓанскиот сектор. Десетина претставници на граѓански организации кои се активни во работата со ранливи групи на граѓани се запознаа со терминот дигитален отпечаток, зошто е важна антивирусната заштита, што е добра лозинка, како да се користи менаџер за лозинки и бројни практични совети за зголемување на сајбер безбедноста и практикување на сајбер хигиена.

Обуката е дел од проектот „СајберШтит: Омоќени граѓани за сајбер отпорност“. Во рамките на проектот се планирани три обуки, како и поткасти и видеа за зголемување на јавната свест и разбирање за важноста на сајбер безбедноста. Целта на проектот е да ги акцентира прашањата за правилна и редовна сајбер хигиена и ефикасно справување со сајбер заканите (фишинг, социјално инжинерство, малициозни софтвери, онлајн дезинформации, кражба на лични податоци, итн.) и да се осигура дека овие теми го добиваат потребното внимание, ресурси и заеднички напори потребни за ефективни решенија.

Проектот „СајберШтит: Омоќени граѓани за сајбер отпорност“ е поддржан со грант Национална интервенција на регионалниот проект „СМАРТ Балкан – Граѓанско општество за поврзан Западен Балкан“ имплементиран од Centar za promociju civilnog company (CPCD), Центар за истражување и креирање политики (ЦИКП) и Институтот за демократија и медијација (ИДМ, а финансиски поддржан од Министерството за надворешни работи на Кралството Норвешка.

Проверката на фактите е суштинска, но недоволна сама по себе. Потребен е повеќеслоен пристап кој комбинира проверка на факти со медиумска писменост, соработка меѓу медиумите, невладиниот сектор, но и владините институции. Односно, сеопфатен пристап на целото општество кон справувањето со дезинформациите. Ова беше една од главната идеја која се издвои во вториот дел на конференцијата насловена како „Заеднички за вистина: Сеопфатен пристап на целото општество кон заштита на демократијата“, организирана од Фондацијата Метаморфозис по повод на Меѓународниот ден на проверката на факти

На сесијата „Демократијата во ризик: проверка на факти и модерација на содржини на социјалните медиуми — соочувуање со предизвици преку создавање погодна средина“ се расправаше за состојбата со проверката на факти во државите од Западниот Балкан. Јона Плумби, од организацијата за проверка на факти Фактоје, истакна дека Албанија е особено ранлива на дезинформации.
„Не сме подготвени да се спротивстави на дезинформациите. Пробуваме да се спремиме за парламентарните избори во мај, но не е доволно. Потребен е повеќеслоен пристап на проблемот“ изјави Плумби.
Токму затоа, како што напомена Плумби, Фактоје започна соработка со Универзитетот во Тирана за да интегрираат медиумската писменост во образованието, бидејќи нивото на медиумска писменост е на многу ниско ниво. Плумби се осврна и на друг проблеми, како да се допре до публиката која не е заинтересирана за точните информации, односно оние кои консумираат кратки содржини како тие на ТикТок. „Кога пишувавме долги анализи за дезинформации околу мигрантите во Албанија, дали некој беше заинтересиран? Не. Најмногу активност имавме на видеа долги 40 секунди“ рече Плумби.
На ова се надоврза Маида Ќулаховиќ, од „Зошто не“ од Босна и Херцеговина со нивното искуство. Преку сервисите за проверка на факти „Истиномер“ и „Раскринкавање“, тие пробаа заедно со платформите да го адресираат проблемот следејќи го кодот за пракса но без успех:
„Без чиста законска регулатива, ништо нема да прават платформите, односно доброволно да ги спроведат мерките за адресирање со дезинформациите. Последните избори пробавме да работиме со платформите за објави и содржини што се косат со кодекс на користење [на платформите на Мета], незаконски содржини или оние што се во спротивност на изборниот законик и имаше многу мала респонзивност. Од 119 пријавени содржини, одговор добивме за само 25 од нив. А само 3 беа отстранети, но само откога апелиравме на иницијалната одлука“, сподели Ќулаховиќ.
На истата тема продолжи и Начо Стригулев, од Блу Линк, Бугарија, велеќи дека не може да се потпираме на платформи да го бранат информацискиот простор, бидејќи тие, на крајот на денот се профит-ориентирани компании:
„Платформите немаат проблем да се трансформираат во оружје против демократијата и демократскиот поредок бидејќи таквата содржина носи кликови и интеракција на содржината. Од друга страна, преку тоа тие остваруваат профит.“
Стригулев, понатаму, спомена дека ваквите алгоритми се насекаде и ја цитираше Алекандра Гис велеќи дека треба ваквите алгоритми [на пример:„За тебе“ страниците] да се регулираат, и да се исклучуваат за време на предизборни периоди. Стригулев, исто така, обрна внимание кон разни четботови кои користат технологија базирана на вештачка интелигнеција (ВИ), и кажа дека меѓу 6 до 50 отсто споделуваат дезинформации за кои знаеме дека се поврзани со Кремљ, вклучувајќи и споделување на извори од Правда мрежата на страници. Мрежата на која беа публикувани астрономски 3,6 милиони написи само во 2024 година.
Последната говорничка беше Деспина Ковачевска, од Фондацијата Метаморфозис и ја заокружи оваа дискусија со критички осврт кон говорот на омраза и како е поврзан со дезинформациите:
„Преку говорот на омраза се оправдуваат дезинформациите, се зголемува стигмата и пристрасноста. А, особено кога имаме непрофесионални медиуми кој бркаат кликови и профит наместо темелно да ги проверуваат фактите, тогаш имам голем проблем“, сподели Ковачевска.
На крај, имаше консензус дека Законот на дигитални услуги е најдобриот пат за усогласување на матичните законите во процесот на пристапување кон Европската Унија. Овој процес не треба да биде направен проформа, туку да биде инклузивен и транспарентен процес, особено ако сакаме големите платформи да го сфатат овој регион посериозно – се согласија говорниците.
Од последната сесија од првиот ден од меѓународната конференција на Метаморфозис Фото: Ванчо Џамбаски
Бизнисот, понекогаш, знае да покаже интегритет
На последната дискусија на конференцијата фокусот беше на „Бизнис случајот за интегритетот на информациите“. Воведни белешки даде модераторот на дискусијата Драган Кремер, експерт за медиуми, кој истакна неколку примери како од Србија така и од Обединетото Кралство, посебно од весникот Сан и страницата Брајтбарт во САД кои што почна да губат огласувачи (односно компании што се рекламираат во нивните медиуми), заради содржината што тие ја објавуваат. Компаниите јавно се откажаа од рекламирање, што воедно го користеа како своевидена алатка за ПР за презентирање зад кои вредности стојат. Односно, заради кои вредности не сакаат да ги поддржат или да бидат воопшто поврзани со Брајтбарт и Сан, кои ширеа дезинформации, расистичк и ксенофобни содржини.
Раша Недељков, програмскиот директор на српската Црта, се надоврза на ова со примерот на Хепи телевизија, каде речиси истото се случи. Повеќе брендови ги откажаа своите реклами од медиумите коишто многу очигледно споделуваат лажни вести, манипулирана содржина – особено содржина поврзана со војанта во Украина.
Но, влијанието не е ограничено само на домашните компании и брендови, туку и на интернационалните. Марко Милосављевиќ, професор од Универзитет во Љубљана, објаснува дека рекламите од интернационалните огласувачи може да бидат нож со две острици.
„Како што функционира ова за оние компании кои се борат против проблематични содржини, така има и онакви кои промовираат говор на омраза. Што ќе се случи во ЕУ и Западен Балкан, големите платформи ќе почнат да гасат реклами од медиуми кои се залагаат за проверка на факти, транспарентност и точност? Ќе има огромни последици по медиумскиот екосистем“ посочи Милосављевиќ.
Тој го сподели примерот на компании кои не се согласуваат со политиките на администрацијата на Доналд Трампи истите може да бидат заплашени и да намалат со своите реклами, а парите може да се пренасочат кон медиуми кои ширате дезинформации и „креваат паника“.
Претседателка на Европската федерација на новинари, Маја Север се осврна кон друго рекламирање од самите држави и влади, кои можат да бидат најголем извор на приходи за медиумите. Според Север, отсуствуваат транспарентни критериуми за владиното рекламириња и тоа се покажало и во истражувањето при што јавните средства се концентрирани само на неколку етаблирани медиуми, а независните медиуми не добиваат „ниту денар“.
„Ова се должи не толку поради содржината што ја објавуваат, туку поради уредничката независност што ја имаат медиумите. Треба да најдеме начин како да воспоставиме одговорното рекламирање да биде норма, а не исклучок“ кажа Север.
Завршни зборови имаше Владимир Петрески, главениот уредник на Вистиномер. Тој потенцира овие работи може да се толкуваат преку изреката „гласај со својот паричник“, односно да се прават избори според тоа што е финансиски најисплатливо. Петрески го посочи примерот на Х (поранешен Твитер) велејќи:
„Компанијата (Х) се нема [финансиски] опоравено откога Елон Маск ја презеде. Комапнии почна масовно да ги бојкотираат одлуките за модерирање на содржината, по што Маск се обиде ги тужи огласувачите.“
Но, потенцира дека друга е ситуацијата во Македонија, бидејќи ваков бојкот може да се (зло)употреби како причина за тужба, односно може да биде протолкувана како навреда, нарушување на углед, преку т.н СЛАП тужби. А, од друга страна, друг проблем се лавината од дигитални и интернет измами кои се појавија на македонските социјални медиуми: „гледаме лажни реклами и гледаме дека има на различни јазици низ цел регион, најчесто за медицински лекови“, вели Петрески. Но, проблемот со измамите е што веднаш откако ќе бидат рецензирани, ги снеммува и нови се појавуваат – индикатор дека имаат добри канали каде може да ги продаваат информациите на дата брокери или едноставно да крадат пари од корисниците.

Со појавата на интернетот и социјалните мрежи, бројот на информациски напади драстично се зголеми и нивното влијание врз демократските процеси стана уште поразорно. Изборите, како скапа и суштинска компонента на општествениот живот, денес се едни од најранливите механизми во демократските општества – постојано се под напад од внатрешни и надворешни актери, беше истакнато на панел-дискусијата

Следењето на информацискиот простор е постојана борба. Информациските закани отсекогаш биле пречка за демократијата и за слободни и правични избори во човековата историја. Но, со појавата на интернетот и социјалните мрежи, бројот на информациски напади драстично се зголеми и нивното влијание врз демократските процеси стана уште поразорно. Изборите, како скапа и суштинска компонента на општествениот живот, денес се едни од најранливите механизми во демократските општества – постојано се под напад од внатрешни и надворешни актери.
Ова беа заклучоците од панел дискусијата насловена „Демократијата во ризик: Интегритетот на изборите наспроти информациските закани – искуства на Западен Балкан и ЕУ и намалување на ризикот“ што се одржа денес во рамки на конференцијата „Заеднички за вистината: Сеопфатен пристап на целото општество кон заштита на демократијата“.
Панел дискусијата обедини говорници од повеќе земји на Западен Балкан и ЕУ, кои ги пренесоа искуствата од нивните општества во однос на влијанието на информациските закани по демократските избори.
Трагедијата во Кочани во која загинаа 59 млади луѓе ги поттикна ПР и другите механизми со кои политичките партии се служат обично пред избори – спин, насочување на емоциите, повикување на правила и на морал, етика во медиумите, а ги вклучија и таканаречените „фарми на ботови“ со говор на омраза и закани. Ова го истакна извршната директорка на Советот за етика во медиумите на Македонија (СЕММ), Билјана Георгиевска.
Според неа, ваквото инструментализирање на трагедијата од страна на партиите се прави во соработка со дел од традиционалните и онлајн медиумите, кои без критичка обработка ги шират наративите на политичките партии.
„Вклучувањето на сите овие механизми беше резултат на и покренато од несреќата, но терминот навистина се погоди – 6 месеци пред локалните избори, кога овде почнува да се води неофицијална изборна кампања“, рече Георгиевска.
Како што додаде таа, дури ни трагедијата, не само што не ги обедини медиумите во заеднички повик за безбедност на сите граѓани во оваа земја во иднина, туку ги подели околу степенот на известување за трагедијата.
Отиде дури во крајности – едни бараат целосно симнување на камерите, наводно штитејќи ја приватноста на жртвите и семејствата, други продавајќи ја тагата за лајкови и кликови, додаде извршната директорка на СЕММ.
„ПР фабриката“ на сите политички партии е пуштена со ризик да му наштети на интегритетот на изборите што доаѓаат, оцени Георгиевска.
Таа истакна дека без јасна регулатива, изборниот процес ќе продолжи да биде под ризик и нагласи дека е потребно итно да се разгледа Изборниот законик и да се направи разлика меѓу одговорните и неодговорните медиуми.
Емилија Петреска-Камењарова од Агенцијата за аудио и аудиовизуелни медиумски услуги (ААВМУ) истакна дека, иако традиционалните медиуми се подложни на мониторинг и имаат јасни правила, за онлајн кампањите не постојат прецизни насоки.
На последните двојни избори (парламентарни и претседателски) во земјава се мониторирале над 5 милиони секунди реклами на радио и телевизија – податок кој, според Петреска-Камењарова, зборува за обемот на финансиски средства кои се издвојуваат за политичкото рекламирање. Но, во дигиталниот простор речиси и да нема регулација.
Таа празнина која постои е исполнета со кампања која континуирано станува сè пожестока. Сведоци сме, гледаме, има истражувања кои јасно покажуваат дека сè повеќе кампањите се селат во онлајн просторот и особено дека имаме наплив на активност на функционерите на социјалните мрежи за време на кампања. Тој наплив е толку голем што дури ОДИХР во својот извештај за претходните избори кажа дека треба да се применат јасни правила во Изборниот законик за учеството на функционери во кампањите на социјалните мрежи, рече Петреска-Камењарова.
Како што додаде, АВМУ длучила да иницираме кодекс за однесување за онлајн кампањи, но како регулаторно тело, не можат да го направат тоа сами. Им треба соработка со други чинители.
Фото: Ванчо Џамбаски
Мадалина Воинеа од Експерт Форум, Романија, го сподели искуството на нејзината земја со кандидат на претседателските избори што се одржаа минатата година, кој, и покрај огромната онлајн кампања, не пријавил никакви трошоци за неа. Таа предупреди на институционалниот неуспех да се регулира дигиталниот простор и посочи на ТикТок како „една од најмоќните алатки за политичка комуникација“ во Романија.
Има многу празнини кога станува збор за дозволувањето на вакви кампањи да станат вирални. Постојат мал број мерки за да се спречат ваквите кампањи. Она што ние го откривме во нашето истражување беше дека околу 30.000 профили беа активирани од септември – не само еден месец пред изборите, туку и по изборите. Постои недостаток на транспарентност кога стануваше збор за финансирањето на рекламите. Нема информации колкава сума била потрошена, за називот на оној што ја објавил рекламата и беше потешко да се утврди опсегот на проблемот. Можеме да ги видиме само координираните мрежи и сите ние знаеме дека тоа претставува координиран обид да се влијае врз информацискиот простор, потенцираше Воинеа.
Таа појасни дека биле креирани и многу лажни профили на социјалните мрежи, кои објавувале сатира и шеги на кои се изградила комуникациската кампања на спорниот кандидат.
Ова во голема мера беше кампања каде што беа користени едни исти реченици, со имиња и содржини кои беа ‘копи-пејст’. Ова беше јасна индикација дека станува збор за координирана кампања, но исто така беше неочекувано. Беше јасно дека се активира и деактивира. Откако беше конечно откажана неговата кандидатура, неговиот официјален профил е сосема различен. Исто така, бројот на вакви профили се намали речиси на половина, рече Воинеа.
Таа нагласи дека Романија пред изборите не поседувала ниту еден механизам за справување со вакви онлајн закани, но по изборите започнало градењето институционални капацитети и усвојувањето практики слични на оние од ЕУ.
Ние бевме учтиви кон платформите. Тоа многу не чинеше. Време е да зборуваме помалку за соработка, а повеќе за усогласеност. Нашата иднина е во прашање, заклучи Воинеа.
Тамара Бранковиќ од ЦРТА, Србија, кажа дека, за разлика од други држави каде за мешање во изборите се обвинуваат странски актери, во Србија проблемот е „домашен“ и „самата држава е најголемиот извор на манипулација и дезинформации“.
Ние сме во принцип доста традиционални во начинот на информирање и власта и претседателот Вучиќ го користат пристапот на медиумите за да го кршат уставот за да ја централизираат власта. Само во 2024 година, Вучиќ се појави повеќе од 350 пати во живо на телевизија, со покривање и преноси во живо. Од година во година, неговите телевизиски настапи се сè почести, рече Бранковиќ.
Таа смета дека клучно е граѓаните да добијат алатки со кои ќе можат да препознаат дека нешто не е во ред со изборниот процес, и дека ЕУ мора да се вклучи поактивно.
Фото: Ванчо Џамбаски
Барди Бакија од Sbunker, Косово, ги истакна авторитарните трендови и дезинформациските кампањи кои доаѓаат од границите на земјата, како што рече, особено од северот, но и од глобалните екстремистички наративи. Неговите анализи покажуваат дека поранешни маргинални ставови, преку социјалните мрежи, сега добиваат мејнстрим карактер, особено кај младите.
Кој и да е нашиот одгоовр на ова, треба да земеме предвид колку се напредни методите и стратегијата на овие чинители. Една од најголемите гршеки што може да ја сториме овде е да ги потценуваме кампањите за дезинформации, методологијата, софистицираноста и нивната способност да ја ангажираат младата публика, предупреди Бакија од „Sbunker“.
Панелот го модерираше Никола Петровиќ од ИСАЦ, Србија, кој подвлече дека демократијата е многу повеќе од слободни избори – таа е борба против заканите кои ја разнебитуваат довербата во институциите, посебно кога тие закани доаѓаат во форма на дезинформации, прикриени манипулации и медиумски спинови.
Панел-дискусијата заврши со јасна порака: демократските општества мора да бидат подготвени, отпорни и информирани за да ја одбранат вистината и интегритетот на изборниот процес.

Градење мостови на соработка. Споделување лекции од различни искуства со злонамерни лажни вести. Креирање на стратешки платформи. Неопходност од стратешко дејствување. Ова се дел од главните заклучоци на втората сесија насловена: „Геополитички преглед на информациските закани – научени лекции од Европа споделени со земјите од Западен Балкан“, што се одржа во рамките на меѓународната конференција во Скопје во организација на Фондацијата Метаморфозис, пишува Portalb.mk.

Марта Турнбул, директорка на Европскиот центар за извонредност од Финска, во својот говор рече дека во последната деценија центарот што таа го застапува спроведе бројни кампањи во борбата против дезинформациите.
„Гледаме различни актери кои споделуваат лажни вести, некои од нив доаѓаат од странство, некои внатре од државите. Русија сè уште останува главен актер во евроатлантскиот регион, но гледаме и актери од Кина. Гледаме зголемување на заканите. Имаме случаи кога Русите создаваат центри во вашата земја и потоа дејствуваат. Борба против овие активности станува сериозен предизвик на кој треба да работиме, да споделуваме информации и да се заштитиме на синхронизиран начин“, рече Турнбул.
Според Бодин Верхоек, од Секторот за јавна дипломатија на НАТО, имаме штетни закани, манипулативна содржина, координација и намерна манипулација.
„Истакнуваме на кои информации треба да одговориме и да дејствуваме. НАТО и сојузниците ќе продолжат да соработуваат меѓусебно, да се спротивстават навреме. Имаме стратешки концепт и на кинески и на руски, за да бидеме присутни за публиката што зборува на ист јазик. Ако не ја раскажеме нашата приказна, другите ќе ја кажат наместо нас. Покренавме кампања во Украина и ја поддржуваме континуирано“, нагласи Верхоек, додавајќи дека стратешките комуникации треба да бидат столб на борбата против дезинформациите.
Никој не може да дејствува сам. Имаме и многу партнери. Важна е денешната конференција, да размениме научени лекции, да си помагаме еден на друг“ додаде гостинката.
Санда Светока, висок експерт на НАТО СтратКом од Латвија, во својот говор ги истакна искуствата од нејзината анализа.
Отсекогаш сме биле на радарот на Русија, но тоа не научи многу за тоа како да се справиме со овие прашања. Создадовме база на знаење за тактиките на Русите и за тоа какви тактики користат во регионот. Правиме редовна размена на информации за негативните актери. Развивме добра основа за непријателските наративи. Од 2020 година почнавме да се фокусираме не само на активностите на Русите, туку и на Кинезите во регионот. Споделувањето информации е клучно. Целите на непријателите се слични за секоја земја. Идејата е да се координираме за да им се спротивставиме, оцени Светока.
Според Катарина Клингова, висок соработник во ГЛОБСЕК, Словачка, градењето отпор е процес, нешто што треба да биде олеснето и од државата и од граѓанското општество.
„Невладините можат да работат најмногу, тие се по флексибилни, имаат различни платформи и соработка. Потребна ни е соработка на сите државни актери. Треба да создаваме простор, експертите да го споделат своето искуство. Некои прават, но некои немаат простор“, рече Клингова.
Холандска ескпертка пак, зборуваше за важноста научените лекции да се анализираат и да се споделат.
„Ние споделуваме информации за креаторите на политиките да можат да градат политики. Треба да се извлечат лекции, да се анализираат лекциите и да се споделат. Разбирањето е исклучително важно. Потоа доаѓа флексибилноста и мултидисциплината“, нагласи Лаура Јаспер – стратешки аналитичар, HCSS, Холандија.
„Руските дезинформации сакаат да ја оправдаат нивната окупација и да се претстават како бранители. Оваа реторика продолжува и денес. Треба да се фокусираме на земјите кои се цел на Русија. Анализирајте ги наративите на Русија, следете ги технологиите што се користат за споделување злонамерни информации и креирајте мрежи и соработки на организации за проверка на факти. Властите и,сто така, мора да соработуваат и да ги блокираат овие пораки кои ја загрозуваат јавната безбедност. Целта не е само да се откријат каналите за лажни вести, туку и да се казнат, иако тоа е тешко“, рече, меѓу другото, Соња Димитрова-Мартинјук, уредник на StopFake, од Украина.
Проверувачи на факти, новинари, истражувачи, креатори на политики и лидери на граѓанското општество од целиот Западен Балкан и Европа денеска и утре во Скопје, како дел од меѓународната конференција организирана Фондацијата Meтаморфозис, ќе ги споделат научените лекции и искуства за борбата против дезинформации, а ќе работаат и на создавање мрежа која ќе биде платформа за борба против злонамерните лажни вести и ќе ја едуцира јавноста како да се заштити од нив.

Извршниот директор на Фондацијата „Метаморфозис“, Бардил Јашари | фото: Ванчо Џамбаски

Недостигот од правни и институционални механизми за заштита на дигиталниот простор на Балканот го прави регионот ранлив на манипулации, дезинформации и странски влијанија. Додека Европската Унија со Законот за дигитални услуги (ДСА) воспоставува јасни правила за поголема транспарентност и одговорност на онлајн платформите, земјите од регионот сè уште немаат слична регулаторна рамка.
Kолективната борба против дезинформации не се однесува само на исправка на невистини. Таа се фокусира на сочувување на нашите демократски општества во кои граѓаните носат одлуки и дебатираат на основа на аргументи. Борбата се фокусира на зајакнување на медиумската писменост на сите нивоа, со што општествата стануваат отпорни на надворешни влијанија и мешања. Денеска, проверката на факти е под напад, а со тоа е нападната и демократијата. Ова беше истакнато на денешната конференцијата насловена како „Заеднички за вистина: Сеопфатен пристап на целото општество кон заштита на демократијата“, која се одржува во Скопје, во организација на Фондацијата „Метаморфозис“, по повод Меѓународниот ден на проверката на факти, 2 Април.
Конференцијата ја отворија Бен Нупнау, заменик-амбасадорот на Делегацијата на Европската унија во Северна Македонија, Стефан Мундгес, координатор во Европската мрежа за стандарди на проверката на факти (ЕФЦСН), како и директорот на Фондацијата „Метаморфозис“, Бардил Јашари.
„Метаморфозис е пример во Македонија и пошироко во борбата против дезинформациите. Вие со вашата работа се борите против поткопувањето на демократските вредности. Во ЕУ имаме механизми за борба против дезинформациите со Законот за дигитални услуги и Законот за слобода на медиумите. Онлајн платформите кои ги имаме се транспарентни и преку нив се шири независното новинарство. Ние сме со вас кога станува збор за поголема зашита на новинарите и проверувачите на факти. Оваа конференција е можност да размениме практики и да ги зајакнеме нашите напори за зачувување на демократијата и на независните медиуми“, истакна Нупнау, заменик-амбасадорот на Делегацијата на Европската унија во земјава.
Стефан Мундгес, координаторот на Европска мрежа за стандарди на проверката на факти (ЕФЦСН) истакна дека задача на сите е да се јакне демократијата и да продолжи борбата против ширење дезинформации.
„Да ве лажат и да ве манипулираат, значи да не сте слободни. Се среќаваме овде во време на криза. Проверката на факти е под напад, а со тоа и демократијата. Овие напади доаѓаат од Истокот, но почнуваат да доаѓаат и од Западот. Политичкиот притисок од САД прави големите американски технолошки компании да се повлечат од борбата против дезинформациите. Програмата на „Мета“ не е совршена, но е најдобра програма за проверка на факти во една голема социјална мрежа. Таа не ја отстранува содржината, туку ја проверува вистинитоста. Околу 95 отсто од корисниците кои ги гледаат тие ознаки не го кликаат постот, оти не сакаат да видат лажна содржина. Ако „Мета“ престане да користи проверка на факти, Европа ќе биде поранлива, а ќе се намалат приходите на проверувачите на факти. „Мета“ не е единствена која се повлекува, туку и „ТикТок“, „Мајкрософт“, „Гугл“, потенцира Мундгес.
Тој додаде дека проверувачите на факти се под удар во Западен Балкан и дека против нив има неосновани рации и истраги и дека ситуацијата не е сјајна. Мундгес го потенцираше упадот на полицијата во канцелариите на граѓанската организација ЦРТА од Србија, која е исто така членка на ЕФЦСН.
„Што можеме да промениме? Проверувачите на факти нема да исчезнат, имаме голем проект, со кој ќе работиме на зајакнување на нашата пан-европска мрежа за сите релевантни чинители, бидејќи работата на проверувачите на факти е бесценета и таа останува да функционира независно од политичко влијание“, додаде Мундгес.
Извршниот директор на Фондацијата „Метаморфозис“ Бардил Јашари, зборуваше за потребата од итно усогласување на регулаторната рамка на балканските земји со принципите на Законот за дигитални услуги.
„Земјите од Западен Балкан сè уште немаат потребни правни, технички и институционални заштитни мерки за заштита на правата на луѓето на Интернет. За разлика од ЕУ, ние немаме корист од заштитата што ја нуди Законот за дигитални услуги, а сепак сите живееме во ист дигитален простор. Ова создава опасен јаз во безбедноста и интегритетот на Интернет во Европа. Затоа бараме итно усогласување на регулаторната рамка на балканските земји со принципите на Законот за дигитални услуги и создавање силна регионална рамка за информациски интегритет“, рече Јашари.
Тој истакна дека граѓаните од Западен Балкан се значително изложени на штетни и нелегални содржини на Интернет и дека дезинформациите се насекаде – се инфилтрираат во политичкиот дискурс, ја поткопуваат довербата и ја искривуваат реалноста.
„Во меѓувреме, платформите за социјални медиуми, посебно т.н. големите онлајн платформи, продолжуваат да профитираат од алгоритмите и ги засилуваат несогласувањата и дезинформациите, иако се во голема мера неодговорни во нашиот регион“, додаде Јашари.
Свое видео обраќање на конференцијата имаше Сорен Либориус, главен советник во Европската служба за надворешно дејствување (ЕЕАЅ).
„Дезинформациите се суштински проблем со кој треба да продолжиме да се справуваме. Во 2015 година, шефовите на земјите членки на ЕУ и владите, се согласија дека нешто мора да се направи во борбата против дезинформациите на Русија. Потоа дојде почетокот на војната во Домбас, па се случија сите активности кои доведоа до денешната агресија и затоа беше одлучено дека треба да се формира тим за борба против тековните напори на Русија за ширење дезинформации. ЕЕАС има јавна платформа, на која ги соопштуваме нашите наоди во јавноста, кои се трендовите кои се присутни, како тие се поврзани со политичките случувања. Изготвивме и наша методологија. На платформата euvsdisinfo.eu, имаме база на податоци, достапна за јавноста, има и примери како руската страна шири дезинформации“, рече Либориус.
Извештајот на ЕЕАС за закани од странска манипулација и мешање во информации, го презентираше аналитичарката на податоци, Киара Паценти, која зборуваше за ФИМИ и за заканата на глобално ниво. Таа истакна дека Украина е главната цел кога станува збор за руски ФИМИ напади, чија цел е ослабување на западните врски, НАТО, ЕУ, Г7.
Целодневната денешна меѓународна конференција, се фокусира на заканите од дезинформации, странски манипулацијии и вмешување (ФИМИ), изборен интегритет, проверка на факти и меѓусекторска соработка. Во Тирана, пак, ќе се одржи вечерен форум „Демократијата е важна – важни се фактите“ организиран од страна на центарот „Фактоје“. Форумот ќе го истакне пејзажот на проверка на факти во Албанија, регионалната соработка и ќе ја одликува новинарската извонредност со наградата Фатос Баџаку.
Од: Антонија Поповска

На 28-ти март 2025 година, се одржа завршната конференција на Програмата за дигитален активизам. Конференцијата се одржа во Варшава, Полска, со учество на преку 100 граѓански активисти, претставници на граѓански организации и експерти од полето на дигитализација и користење на иновативни алатки. Програмата за дигитален активизам беше тригодишен проект на TechSoup Global, и Фондација Метаморфозис беше партнер во спроведувањето на активностите во Северна Македонија, Србија и Косово.
Преку Програмата за дигитален активизам, беа спроведени 18 грантови за поддршка на граѓанското општество во Северна Македонија, Србија и Косово, повеќе од 100 учесници беа дел од обуките за сајбер безбедност, визуелизација на податоци, градење на заедници и комуникација со јавноста, како и препознавање и спречување на дезинформации. Како дел од Програмата за дигитален активизам, се одржаа две изданија на меѓународната конференција Мегафон, кадешто 15-на учесници од Западен Балкан имаа можност да се запознаат, вмрежат и учат од експерти во полето на вештачката интелигенција, комуникациски техники и спречување на дезинформации. Се подготвија и објавија 47 кратки видеа на теми од медиумска писменост, отворени податоци, сајбер безбедност и сајбер хигиена, како и вештачка интелигенција.
Програмата за дигитален активизам беше насочена кон зголемување на капацитетите на граѓанските организации од Северна Македонија, Србија и Косово, преку запознавање со иновативни технолошки алатки за работа, обуки за сајбер безбедност и препознавање на дезинформации, менторирање насочено директно кон специфичните потреби на организациите и градење на мрежи на поддршка.

🎯 Придружете ни се во Скопје и Тирана на 2 април за Меѓународниот ден на проверка на факти!
🗓️ 2 април, 2025 | Скопје и Тирана
#ЗаедничкизавистинаФактите се важни за зачувување на демократијата
🧩 Со цел одбележување на Меѓународниот ден за проверка на факти, Балканската мрежа за борба против дезинформации (АДН – Балкан) ве поканува на два регионални настани, обединувајќи водечки експерти, новинари и гласови на граѓанското општество од цела Европа и Западен Балкан.
🔹 СКОПЈЕ | 10:00–16:30 | 📍 Холидеј Ин
Агендата е достапна тука.
Целодневна меѓународна конференција во организација на Фондацијата Метаморфозис, фокусирана на заканите од дезинформации, странска манипулација и мешање во информации (ФИМИ), изборен интегритет, проверка на факти и меѓусекторска соработка.
🔹 ТИРАНА | 17:00–19:00 | 📍 Дестил
Вечерен форум организиран од страна на центарот Фактоје, истакнувајќи го пејзажот на проверка на факти во Албанија, регионалната соработка и одликувајќи ја новинарската извонредност со наградата Фатос Баџаку.

💬 Што да очекувате:

Најнови информации од Европската служба за надворешно дејствување (ЕЕАС) за заканите од ФИМИ

Анализа на геополитичкото влијание на дезинформациите врз односите НАТО-ЕУ-Западен Балкан

Регионални искуства во врска со интегритетот на изборите, одговорноста на платформите и модерацијата на содржината

Инструменти и пристапи за градење на отпорност на општеството против онлајн манипулација

Церемонија на доделување на награди за извонредност во истражувачкото новинарство во Албанија

Можности за прекугранична соработка, вмрежување и размена

🎙️ Избрани говорници
📍Конференција во Скопје

Бен Нупнау – Заменик-амбасадор на Делегацијата на Европската унија во Северна Македонија

Манон Џенсен – Заменик-амбасадорка на Холандија во Северна Македонија

Стефан Мундгес –Координатор, Европска мрежа за стандарди на проверката на факти (ЕФЦСН)

Бардил Јашари- Извршен директор, Фондација Метаморфозис, Северна Македонија

Кјара Паценти– Аналитичарка на податоци, ЕЕАС,

Марта Турнбул– Директорка, Европски центар за извонредност за справување со хибридни закани, Финска

Бодин Верхоек, Дивизија за јавна дипломатија НАТО

Санда Светока – Виша експертка, НАТО Стратком, Латвија

Катарина Клингова– Виша соработничка, ГЛОБСЕК, Словачка

Лора Џаспер– Стратешка аналитичарка, ХЦСС, Холандија

Соња Димитрова-Мартинјук– Уредничка, Стоп Фејк, Украина

Јоана Косма– Директорка, ИФЕС

Тамара Бранковиќ – Заменик-програмска директорка, ЦРТА, Србија

Барди Бакија– Извршен директор, Сбункер, Косово

Билјана Георгиевска – Извршна директорка, Совет за етика во медиумите на Македонија

Емилија Петреска – Камењарова – Помошник-раководителка на Сектор – Агенција за аудио и аудиовизуелни медиумски услуги на Република Северна Македонија

Рурд Остервауд – Основач и извршен директор, ДРОГ, Холандија

Јона Плумби– Новинарка, Фактоје, Албанија

Маида Ќулаховиќ – Експертка за медиуми и дигитална политика, Зашто Не, Босна и Херцеговина

Начо Стригулев– Новинар, Блу Линк, Бугарија

Деспина Ковачевска – Медиа мониторинг специјалистка – Фондација Метаморфозис, Северна Македонија

Маја Север – Претседателка на Европската федерација на новинари

Марко Милосављевиќ– Професор, Универзитет во Љубљана, Словенија

Раша Недељков– Програмски директор, ЦРТА, Србија

Горан Ризаов -Програмски менаџер – Фондација Метаморфозис, Северна Македонија

📍 Конференција во Албанија

Клодијана Капо –Извршна директорка, Фактоје, Албанија

Бардил Јашари – Извршен директор, Фондација Метаморфозис, Северна Македонија

Корал Гарсија– Малдита.ес, Шпанија

Енцо Паницио– Пагела Политика, Италија

Силвио Гонцато– Амбасадор на Европската унија во Тирана, Силвио Гонцато

🎉 Церемонија на доделување на наградата Фатос Баџаку за истражувачко новинарство и коктел за вмрежување
✨ Бидете дел од регионалното движење за интегритет на информациите.
Да се обединиме за вистината, преку границите, преку секторите и низ цела Европа.
📲 https://forms.office.com/e/Ng9C1aqwM2 #TogetherForTruth #FactCheckingDay #ADNBalkans #DemocracyMatters #InfoIntegrity

Фондација за интернет и општество „Метаморфозис“, втора година по ред, објавува
КОНКУРС
За годишна награда „Илија Жупаноски“ за новинари, граѓански организации и поединци кои придонесуваат во справувањето со дезинформациите во земјата.
Ќе бидат доделени две годишни награди во следните категории:
А. Најдобар новинарски труд, односно стручен труд подготвен од граѓански организации и поединци кој може да се однесува на:

комплексни проверки на факти заради разоткривање на раширени дезинформации во јавниот дискурс;
проверки на факти со цел разоткривање серии од слични или тематски блиски дезинформации во јавниот дискурс;
анализи за проблемот со дезинформациите или на тематски или други сегменти од оваа појава со препораки за негово надминување;
анализи за идните трендови од областа на дезинформациите и очекувањата за можните дезинформациски видови и трендови во иднина (pre-bunking);
стручни/аналитички трудови/истражувања наоди кои го унапредуваат справувањето со дезинформациите;
истражувачки стории за потеклото и/или движењето/ширењето на дезинформациите низ јавната сфера и последиците од нив;
анализи за последиците предизвикани од високо штетни дезинформации и идните очекувани штети од нив;
детекција на дезинформациски наративи и акции присутни во регионот и Европа кои имаат домет (или тенденција да достигнат домет) да нанесат штета во Северна Македонија; и
други стручни и новинарски трудови од областа на справувањето со дезинформациите.

Б. Едукативна мултимедијална содржина подготвена за млади од 18 до 28 г., каде што на креативен и иновативен начин се употребени информациско-комуникациските технологии, со цел да допрат до младите и да ги едуцираат да се јакне отпорноста од дезинформациите.

Право на учество имаат сите оние кои што авторски (поединечно или групно) го создале и објавиле материјалот (од категориите под А. и Б. наведени во Конкурсот) во весник, на телевизија или на интернет-портали (онлајн медиуми) во периодот од 1 ноември 2024г. до 1 октомври 2025г.
На конкурсот, авторите може да се пријават и со серија на содржини кои се меѓусебно поврзани, но се однесуваат на една конкретна тема. Авторот со пријавувањето на Конкурсот е согласен дека неговиот труд ќе биде ре-објавен во Зборник, кој е посебно електронско издание кое може да го подготви Метаморфозис, по завршувањето на Конкурсот.
Пријавените материјали ќе ги разгледува комисија од релевантни претставници на медиумската и на јавната сфера.
При оценувањето на материјалите предност ќе имаат оние материјали кои:

Се однесуваат на дезинформации кои имаат висок капацитет за нанесување на штети во општеството;
Разоткриваат дезинформации кои се однесуваат на широкиот јавен интерес, односно засегаат голем број граѓани на Република Северна Македонија;
Ги зголемуваат сознанијата или доаѓаат до нови сознанија за проблемот со појавата на дезинформациите и нудат решенија за справување со проблемот; и
Имаат креативен, современ, ефективен и иновативен пристап во презентацијата на наодите до широката јавност.

Конкурсот е отворен до 1 октомври 2025 година. Пријавите треба да се поднесуваат на info@metamorphosis.org.mk со назнака: За годишна награда „Илија Жупаноски“ за новинари, граѓански организации и поединци кои придонесуваат во справувањето со дезинформациите во земјата.
Наградата за првата категорија „Најдобар новинарски, односно стручен труд“ изнесува 2.000 евра во денарска противвредност.
Наградата за втората категорија „Едукативна мултимедијална содржина подготвена за млади од 18 до 28 г.“ изнесува 1.000 евра во денарска противвредност.
На Конкурсот немаат право на учество вработените во Метаморфозис. Исто така, на Конкурсот немаат право на учество надворешните соработници на Метаморфозис со материјали кои биле/се подготвени и објавени во рамките на проектите кои ги спроведува Метаморфозис.
Пријавата се состои од:
Пополнет формулар за соодветната категорија (достапни во прилог).
А формулар за аплицирање
Б формулар за аплицирање
За дополнителни информации и прашања, контактирајте нѐ преку е-пошта на info@metamorphosis.org.mk со назнака: „Годишна награда „Илија Жупаноски“ за новинари, граѓански организации и поединци кои придонесуваат во справувањето со дезинформациите во земјата“ најдоцна до 1 септември 2025 година.

Пет граѓански организации, меѓу кои и Фондација Метаморфозис, се добитници на грантови од проектот СМАРТ Балкан – Граѓанско општество за поврзан Западен Балкан.
Проектот СМАРТ Балкан има за цел да придонесе кон зајакнување на партиципативните демократии и евроатлантските интеграции во Западен Балкан преку јакнење и поттикнување на граѓанските организации (ГО) и мрежите на ГО за посилна и поактивна улога во процесот на создавање на мирни и инклузивни општества за одржлив развој на Албанија, Босна и Херцеговина, Косово, Црна Гора, Северна Македонија и Србија.
Извршниот директор на Фондација Метаморфозис, Бардил Јашари, денес го потпиша договорот за грант со кој и официјално започнува проектот „СајберШтит: Омоќени граѓани за сајбер отпорност“.

Преку проектните активности се поттикнува свест и разбирање меѓу заедницата за важноста на сајбер безбедноста, осигурувајќи се дека прашањата за правилна и редовна сајбер хигиена и ефикасно справување со сајбер заканите (фишинг, социјално инжинерство, малициозни софтвери, онлајн дезинформации, кражба на лични податоци, итн.) го добиваат потребното внимание, ресурси и заеднички напори потребни за ефективни решенија.
Прочитајте повеќе за проектот тука.
Проектот „СајберШтит: Омоќени граѓани за сајбер отпорност“ е поддржан со грант Национална интервенција на регионалниот проект „СМАРТ Балкан – Граѓанско општество за поврзан Западен Балкан“ имплементиран од Centar za promociju civilnog company (CPCD), Центар за истражување и креирање политики (ЦИКП) и Институтот за демократија и медијација (ИДМ, а финансиски поддржан од Министерството за надворешни работи на Кралството Норвешка.