Lajme nga organizatat qytetare

“Sektori i sigurisë është sinonim i fshehtësisë. Operacione sekrete, shërbime sekrete, përgjime sekrete, agjentë sekretë. Transparenca në këtë sektor konsiderohet si një oksimoron, ndërsa llogaridhënia – një mision i pamundur.”
Kështu fillon dokumentari i Institutit BIRC, i realizuar me mbështetjen e Qendrës së Gjenevës për Menaxhimin e Sektorit të Sigurisë – DCAF, ku trajtohen reformat e sektorit të sigurisë dhe ndikimi i tyre në zhvillimin e përgjithshëm demokratik të shtetit.
[embedded content]

Muret e fshehtësisë që rrethojnë sektorin e sigurisë janë ndërtuar në emër të sigurisë kombëtare. Opinioni nuk kishte asnjë qasje në informacionet për të mos rrezikuar sigurinë e shtetit. Kjo gjendje ishte veçanërisht e theksuar gjatë Luftës së Ftohtë. Pas viteve ‘90, me shpërbërjen e Bashkimit Sovjetik dhe valën e demokratizimit që përfshiu botën, këto mure pjesërisht u shembën. Kjo çoi në zbulimin e një sërë skandalesh për të cilat publiku më parë nuk kishte asnjë informacion.
Mbikëqyrja e sektorit të sigurisë është jashtëzakonisht e rëndësishme
Metodi Hadzhi-Janev, ekspert për çështje të sigurisë dhe profesor universitar, është i angazhuar nga DCAF, ku zhvillon trajnime dhe punëtori për përfaqësuesit e organizatave qytetare dhe mediave. Qëllimi është të nxisë një mbikëqyrje efektive qytetare mbi inteligjencën dhe sigurinë. Ai është gjithashtu pjesë e C3I, një organizatë që ka zhvilluar tregues për matjen e suksesit të sektorit të inteligjencës dhe sigurisë, me fokus në transparencën, llogaridhënien dhe efektivitetin.
“Në shtetet demokratike, mbikëqyrja e sektorit të sigurisë është thelbësore sepse ky sektor akumulon një fuqi të madhe, që nuk e ka asnjë institucion tjetër. Për të parandaluar abuzimet me këtë fuqi, nevojitet mbikëqyrje që vepron si një korrektues dhe e drejton në rrugën e duhur”, thotë Hadzhi-Janev.
Abuzimet në sektorin e sigurisë kanë nxjerrë në pah nevojën për një mbikëqyrje më efektive, duke e vendosur këtë temë si një parakusht kyç për funksionimin normal të një shteti. Megjithatë, kjo mbikëqyrje nuk është detyrë e lehtë.
“Pengesat për mbikëqyrje ndryshojnë midis shoqërive dhe mund të pasqyrojnë faktorë kulturorë, historikë ose politikë”, thekson Hadzhi-Janev.
Janë të nevojshme baza ligjore për kontrollin e shërbimeve
Sektori i sigurisë në Maqedoninë e Veriut ka kaluar nëpër disa reforma që kanë krijuar një kornizë për funksionimin demokratik dhe mbrojtjen e të drejtave të qytetarëve. Legjislacioni aktual ofron hapësirë për një mbikëqyrje më të mirë dhe më shumë transparencë, por reformat kërkojnë një proces të vazhdueshëm dhe gjithëpërfshirës me pjesëmarrjen e të gjithë aktorëve relevantë.
“Janë të nevojshme baza ligjore për kontrollin e shërbimeve. Ligjet aktuale nuk janë të këqija, por problemi qëndron tek zbatimi i tyre. Marrja e certifikatave të sigurisë është shumë e vështirë, madje edhe për ata që kanë autorizim për mbikëqyrje. Gjithashtu, duhet të edukohen punonjësit e shërbimeve që ata i nënshtrohen kontrollit dhe se duhet të jenë të përgjegjshëm,” thotë Iskra Koroveshovska, redaktore në TV Alfa.
Megjithë përparimin, sektori i sigurisë në Maqedoninë e Veriut mbetet i mbështjellë me fshehtësi, ashtu si në rajon dhe më gjerë, ku siguria kombëtare shpesh ka përparësi ndaj të drejtave të njeriut.
“Shërbimet tona janë pjesërisht të hapura – kanë faqe interneti, raporte vjetore dhe njëfarë komunikimi me publikun. Agjencia e Inteligjencës, për shembull, ofron informacione mbi aktivitetet e saj. Por, krahasuar me MI5 dhe MI6 në Mbretërinë e Bashkuar, ku ka një qasje më të hapur dhe mekanizma për përfshirjen e qytetarëve, ne jemi ende shumë prapa,” thotë Aleksandar Stojanovski, autor i një studimi mbi transparencën dhe llogaridhënien e shërbimeve sekrete britanike, maqedonase dhe sllovene, i realizuar brenda programit të DCAF për reformat në sektorin e inteligjencës.
Mbikëqyrja efektive është çelësi për më shumë transparencë dhe llogaridhënie
Pa mbikëqyrje cilësore, fshehtësia në sektorin e sigurisë mund të bëhet shqetësuese, veçanërisht në kohë konfliktesh globale që rrisin kërcënimet për sigurinë. Mbikëqyrja efektive është çelësi për më shumë transparencë dhe llogaridhënie, por kërkon hapa konkretë.
“Së pari, duhet të rritet ndërgjegjësimi dhe më pas të ndërtohen kapacitetet. Debati duhet të shpjegojë pse transparenca është e rëndësishme dhe cilat janë përfitimet e saj për sigurinë kombëtare”, thotë profesori Hadzhi-Janev.
Stojanovski, nga ana tjetër, thekson se “mediat kanë njëfarë kapaciteti për të ndjekur punën e shërbimeve, por ai duhet të rritet. Sektori civil, ndërkohë, është ende i kufizuar në këtë fushë.”
Kuvendi dhe qeveria luajnë një rol të rëndësishëm në mbikëqyrje, por organizatat qytetare dhe mediat janë po aq të rëndësishme për mbikëqyrjen e pavarur. Transparenca nënkupton hapje dhe qasje, ndërsa llogaridhënia kërkon mekanizma të përgjegjësisë.
“Indikatorët janë rezultat i një procesi të gjerë me punëtori dhe analiza. Ato ndihmojnë në rritjen e transparencës dhe uljen e dyshimeve të publikut, duke siguruar njëkohësisht efikasitet në punën e shërbimeve”, thotë Hadzhi-Janev.
Efektiviteti i mbikëqyrjes qytetare varet nga kapaciteti i mediave dhe organizatave joqeveritare. Në Maqedoninë e Veriut, pak media kanë burime për analiza të thella, ndërsa organizatat qytetare nuk janë mjaftueshëm të specializuara.
Një nga pjesëmarrëset e këtyre trajnimeve është edhe Koroveshovska. Ajo thotë: “Mediat kanë një kapacitet minimal për mbikëqyrje. Pas 20 vitesh punë, vetëm vitin e kaluar, përmes trajnimeve të DCAF, mësova se si të mbuloja punën e shërbimeve sekrete. Kjo tregon sa shumë na mungojnë gazetarët e edukuar në këtë fushë.”
(Dokumentari është realizuar në prill të vitit 2024)

Në një intervistë në kuadër të projektit “Përfaqësim për zhvillim inkluziv”, i mbështetur nga Civica Mobilitas, udhëheqësi i Sektorit për Arsimin e Lartë në MASH, Ahmed Qazimi, gjerësisht shpalon përpjekjet e Ministrisë së Arsimit për përafrimin e politikave arsimore me standardet europiane. Ai thotë se Qeveria është e vendosur të rrisë investimet në zhvillimin e veprimtarisë kërkimore-shkencore dhe, në këtë drejtim, në buxhetin për vitin 2025 janë parashikuar 680 milionë denarë për shkencë, krahasuar me vitin e kaluar, kur për këtë qëllim ishin ndarë 380 milionë denarë. “Ky trend i rritjes së buxhetit për shkencë do të vazhdojë edhe në vitet e ardhshme”, thotë ai. Qazimi thotë se Ministria e Arsimit po punon aktivisht për të rritur ndërgjegjësimin mbi rëndësinë e Procesit të Bolonjës përmes një qasjeje shumëdimensionale, ndërkohë që sinergjinë ndërsektoriale e sheh jo vetëm në drejtim të rritjes së efikasitetin institucional, por gjithashtu edhe në forcimin e karakterit demokratik të politikave publike. Sa i përket njohjes së kualifikimeve të arsimit të lartë në Ballkanin Perëndimor, ai thotë se shumë shpejt do të fillojë zbatimi i Marrëveshjes për Njohjen Automatike të Kualifikimeve Akademike, dhe më vonë edhe i kualifikimeve profesionale pas anëtarësimit të vendit në BE.
 
Në procesin e negociatave për anëtarësim në BE është edhe Klasteri 3, i cili përmban kapituj që kanë të bëjnë me reformat e nevojshme për harmonizimin e sistemit tonë arsimor me atë evropian. Çfarë mund të bëni ju në këtë drejtim?
Ahmed Qazimi: Procesi i anëtarësimit në BE kërkon përafrimin e politikave arsimore me standardet evropiane, dhe Klasteri 3 është kyç në këtë drejtim. Ministria e Arsimit dhe Shkencës po punon aktivisht në reformat që përfshijnë përmirësimin e cilësisë së programeve mësimore, digjitalizimin e arsimit, rritjen e mobilitetit të studentëve dhe stafit akademik, si dhe njohjen e kualifikimeve brenda Hapësirës Evropiane të Arsimit të Lartë.
Në këtë kontekst, do të vazhdojmë me zbatimin e Kornizës Evropiane të Kualifikimeve, avancimin e shkollave profesionale dhe përmirësimin e financimit të kërkimeve shkencore. Gjithashtu, do të forcojmë bashkëpunimin me universitetet në vendet anëtare të BE-së për të mundësuar një konkurrencë më të madhe dhe njohjen e diplomave tona në Evropë.
Qëllimi ynë është të krijojmë një sistem arsimor që do t’i përgatisë të rinjtë për një pjesëmarrje të suksesshme në tregun e punës dhe do të sigurojë standarde më të larta në të gjitha nivelet e arsimit.
Si të binden autoritetet dhe publiku për nevojën e një metodologjie ndërsektoriale të qasjes, me fokus të veçantë në vlerat themelore si e drejta për të studiuar, e drejta për të punuar dhe e drejta për një administratë të mirë?
Ahmed Qazimi: Hulumtimet tregojnë se sinergjia ndërsektoriale jo vetëm që rrit efikasitetin institucional, por gjithashtu forcon karakterin demokratik të politikave publike, duke mundësuar një zhvillim gjithëpërfshirës dhe holistik të shoqërisë.
Në këtë kontekst, komunikimi me publikun dhe palët e interesuara duhet të jetë transformues, dhe jo vetëm informues. Kjo nënkupton përdorimin e qasjeve multimodale – nga konferencat me ekspertë dhe debatet publike deri te platformat digjitale interaktive – me qëllim krijimin e një vetëdije kolektive për vlerat dhe implikimet e kësaj qasjeje.
Për më tepër, zbatimi i pilot projekteve në institucionet arsimore dhe administrative të zgjedhura në mënyrë strategjike do të mundësojë demonstrimin empirik të përfitimeve të metodologjisë ndërsektoriale, duke rritur ndjeshëm besimin mes publikut dhe vendimmarrësve.
Qasja ndërsektoriale nuk duhet parë si një metodologji alternative, por si një domosdoshmëri strategjike në qeverisjen moderne, ku të gjithë segmentet e shoqërisë punojnë në koordinim për arritjen e qëllimeve të përbashkëta të zhvillimit.
A zbatohet siç duhet Procesi i Bolonjës dhe sa e ofron vlerën e tij themelore – mobilitetin?
Ahmed Qazimi: Zbatimi i Procesit të Bolonjës në Maqedoni është një proces i vazhdueshëm dhe dinamik, i cili zhvillohet me përkushtim të plotë për harmonizimin me standardet evropiane në arsimin e lartë. Janë ndërmarrë reforma për standardizimin e programeve studimore, sistemin e krediteve (ECTS) dhe zbatimin e mësimdhënies të bazuar në rezultate, të cilat përfaqësojnë parimet themelore të sistemit të Bolonjës.
Mobiliteti, si një nga shtyllat kryesore të këtij procesi, mbështetet institucionalisht përmes mekanizmave si Erasmus+, marrëveshjeve dypalëshe dhe iniciativave rajonale. Ky mobilitet realizohet pa pengesa dhe çdo vit një numër i madh studentësh, pedagogësh dhe studiuesish nga universitetet tona bëhen pjesë e projekteve dhe programeve të ndryshme të mobilitetit në universitete të shumta në Evropë dhe anasjelltas. Megjithatë, gjithmonë ekziston mundësia për ta përmirësuar më tej këtë nivel të mobilitetit.
Ministria e Arsimit dhe Shkencës po punon në eliminimin e pengesave administrative dhe të gjitha llojeve të tjera të barrierave me qëllim rritjen e numrit të studentëve që marrin pjesë në programet e mobilitetit, edhe atë permes këtyre masave:
Përmirësimi i kuadrit ligjor – rishikimi i rregulloreve për të lehtësuar mobilitetin akademik dhe për të rritur transparencën në njohjen e periudhave studimore dhe diplomave.
Mbështetje financiare – sigurimi i bursave më të mëdha për mobilitet përmes fondeve kombëtare dhe ndërkombëtare.
Mbështetje për institucionet – inkurajimi i universiteteve për të krijuar programe studimore fleksibile që mundësojnë më shumë ndërveprim me institucionet akademike evropiane.
Fuqizimi i bashkëpunimit me universitetet e huaja – nënshkrimi i marrëveshjeve të reja për shkëmbim dhe krijimi i kushteve për tërheqjen e studentëve të huaj në vendin tonë.
Besojmë se përmes një qasjeje sistematike dhe zbatimit të përkushtuar të këtyre masave, mobiliteti do të bëhet një përfitim real për çdo student dhe profesor në Maqedoni.
Si do ta rrisni ndërgjegjësimin profesional dhe të publikut më të gjerë për rëndësinë e Procesit të Bolonjës?

Ahmed Qazimi: Ministria e Arsimit dhe Shkencës po punon aktivisht për të rritur ndërgjegjësimin mbi rëndësinë e Procesit të Bolonjës përmes një qasjeje shumëdimensionale që përfshin komunitetin akademik, studentët dhe publikun e gjerë.
Brenda universiteteve, organizohen në mënyrë sistematike forume strategjike, diskutime në panele dhe punëtori, ku profesorët universitarë, studentët dhe ekspertët përkatës zhvillojnë dialog konstruktiv mbi sfidat dhe mundësitë që ofron Procesi i Bolonjës. Këto aktivitete shërbejnë si platforma për shkëmbimin e praktikave më të mira evropiane dhe përshtatjen e modeleve të suksesshme në sistemin tonë arsimor.
Paralelisht, Ministria po forcon transparencën dhe llogaridhënien përmes krijimit të burimeve digjitale që sqarojnë procedurat për mobilitetin akademik, njohjen e krediteve dhe diplomave.
Në bashkëpunim me organizata ndërkombëtare dhe institucione akademike evropiane, Ministria zbaton vazhdimisht iniciativa për forcimin e bashkëpunimit ndëruniversitar dhe nxitjen e mobilitetit të studentëve dhe pedagogëve. Përmes programeve Erasmus+, CEEPUS dhe marrëveshjeve dypalëshe, një numër gjithnjë e më i madh i studentëve dhe stafit akademik kanë mundësinë të zgjerojnë horizontet e tyre akademike dhe kërkimore brenda hapësirës evropiane të arsimit.
Në nivel nacional, Ministria zhvillon rregullisht konsultime të strukturuara me organizatat studentore, stafin akademik dhe odat ekonomike, me qëllim rritjen e ndërgjegjësimit mbi rëndësinë e parimeve të Bolonjës dhe rolin e tyre në krijimin e një force punëtore të aftë dhe konkurruese.
Përmes këtyre masave, Ministria siguron që Procesi i Bolonjës të mos mbetet thjesht një mekanizëm formal, por të shndërrohet në një instrument thelbësor për përmirësimin e cilësisë së arsimit të lartë dhe rritjen e atraktivitetit të tij në nivel evropian dhe ndërkombëtar.
Pse në rajon ende kemi barriera administrative për sa i përket njohjes së diplomave? Çfarë duhet bërë për t’i eliminuar ato?
Ahmed Qazimi: Sa i përket njohjes së diplomave, qofshin ato kualifikime të arsimit të lartë (cikli i parë, i dytë dhe i tretë), apo kualifikime të fituara në arsimin e mesëm ose fillor, nuk ka barriera administrative, por këto janë procedura të rregulluara në përputhje me ligjet, aktet nënligjore dhe rregulloret tona.
Të gjithë e dimë se vendi ynë synon digjitalizimin, gjë që automatikisht nënkupton lehtësimin e të gjitha shërbimeve për qytetarët tanë dhe ata të huaj. Sa i përket njohjes së kualifikimeve të arsimit të lartë në Ballkanin Perëndimor, shumë shpejt do të fillojë zbatimi i Marrëveshjes për Njohjen Automatike të Kualifikimeve Akademike, dhe më vonë edhe i kualifikimeve profesionale pas anëtarësimit të vendit tonë në BE, prej të cilave vijnë shumica e aplikimeve të paraqitura në portalin tonë.
Kemi mijëra qytetarë që aktivisht kërkojnë punë, por nga ana tjetër, ka mungesë kuadri për mbi 10 mijë vende të lira pune. A i përgjigjet sistemi ynë arsimor nevojave të tregut të punës?
Ahmed Qazimi: Ministria e Arsimit dhe Shkencës po ndërmerr hapa aktivë për një përshtatje më efikase të sistemit arsimor me dinamikën e tregut të punës.
Në këtë drejtim, në bashkëpunim me odat ekonomike, punëdhënësit dhe institucionet e arsimit të lartë, po punohet në mënyrë të vazhdueshme dhe sistematike për modernizimin e programeve mësimore, futjen e arsimit dual si dhe promovimin e programeve studimore dhe trajnimeve që përputhen me nevojat reale të ekonomisë.
Për të identifikuar profesionet kryesore dhe mungesën e kuadrove, kryhen rregullisht analiza mbi gjendjen e tregut të punës, në bazë të të cilave përshtaten kuotat e regjistrimit në shkollat profesionale dhe universitetet. Vëmendje e veçantë i kushtohet zhvillimit të sektorit të IT-së, shkencave teknike, profesioneve mjekësore si dhe kualifikimeve në industrinë artizanale dhe prodhuese, ku mungesa e fuqisë punëtore është më e theksuar.
Gjithashtu, po punohet në zgjerimin e arsimit dual, i cili u mundëson nxënësve dhe studentëve të fitojnë aftësi praktike përmes pjesëmarrjes direkte në proceset e punës në kompani. Përmes forcimit të këtyre partneriteteve, të rinjtë fitojnë kompetenca të rëndësishme që rrisin ndjeshëm konkurrueshmërinë e tyre në tregun e punës.
Ministria po investon gjithashtu në përmirësimin sistematik të orientimit profesional të nxënësve, me qëllim që të rinjtë të kenë një pamje të qartë mbi mundësitë reale në tregun e punës dhe perspektivat që ofrojnë profilet e ndryshme arsimore, që në fazën e arsimit të mesëm.
Vendi ndan më pak se 1% të BPV-së për shkencën dhe zhvillimin inovativ. Si reflekton kjo në zhvillimin e përgjithshëm?
Ahmed Qazimi: Investimi në shkencë dhe zhvillimin inovativ përbën një nga sfidat kryesore strukturore për qëndrueshmërinë afatgjatë të përparimit ekonomik dhe shoqëror. Qeveria është e vendosur të rrisë investimet në zhvillimin e veprimtarisë kërkimore-shkencore dhe, në këtë drejtim, në buxhetin për vitin 2025 janë parashikuar 680 milionë denarë për shkencë, krahasuar me vitin e kaluar, kur për këtë qëllim ishin ndarë 380 milionë denarë. Ky trend i rritjes së buxhetit për shkencën do të vazhdojë edhe në vitet e ardhshme.

Teksti është zhvilluar në kuadër të projektit “Përfaqësim për zhvillim gjithëpërfshirës”, i mbështetur financiarisht nga Qeveria e Zvicrës përmes programit Civica Mobilitas.
Përmbajtja e këtij teksti është përgjegjësi e vetme e Forumit për Politika të Arsyeshme, IOHN dhe BIRC dhe në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohet se pasqyron pikëpamjet e Qeverisë së Zvicrës, Civica Mobilitas ose organizatave të saj zbatuese.

Kristina Ampeva, ish-punëtore tekstile nga Shtipi, sot është aktive në hulumtimin dhe mbrojtjen e të drejtave të punëtoreve tekstile në qytetet më të vogla të Maqedonisë së Veriut përmes shoqatës “Glasen Tekstilec”. Rreth pesë vjet më parë, kur Ampeva punonte në industrinë tekstile, kushtet dhe pagat ishin dukshëm më të ulëta. Sot ajo angazhohet edhe për përmirësimin e cilësisë së arsimit përmes reformave, të cilat duhet të përshtatin programet arsimore me nevojat e tregut të punës, ku përfshihet edhe industria tekstile. 
“Që të kemi arsim më cilësor, nevojiten reforma të thella, përfshirë zbatimin e Procesit të Bolonjës,” thotë Ampeva në një intervistë për Institutin BIRC, e cila publikohet në disa media partnere të organizatës. “Qëllimi i sistemit arsimor evropian është harmonizimi i politikave arsimore kombëtare, gjë që për Maqedoninë e Veriut nënkupton përmirësimin e cilësisë së mësimdhënies dhe zhvillimin e njohurive dhe aftësive të nevojshme për tranzicionin dixhital, social dhe të gjelbër.” 
Sipas saj, një nga mënyrat për t’u përfshirë aktivisht në këtë proces është përmes programeve arsimore evropiane, të cilat mundësojnë shkëmbime studentore dhe zhvillim të aftësive praktike. 
“Është thelbësore që institucionet tona arsimore të përfshihen në rrjetet evropiane dhe të inkurajojnë një interes më të madh të të rinjve për pjesëmarrje në programet e shkëmbimit,” thekson ajo. 
Ampeva gjithashtu beson se krijimi i kushteve më të mira për punë kërkimore në institucionet akademike është me rëndësi të madhe. “Investimi në material dhe burime shkencore do t’u mundësojë studentëve mundësi më të mira për hulumtim dhe ndërtim të karrierës në fushën e tyre,” nënvizon ajo. 

Në procesin e negociatave për anëtarësim në BE përfshihet edhe Klasteri 3, i cili përmban kapituj që kanë të bëjnë me reformat e domosdoshme për harmonizimin e sistemit tonë arsimor me atë evropian. Çfarë mund të bëhet në këtë drejtim?
Kristina Ampeva: Mendoj se për të pasur arsim më të mirë dhe më cilësor nevojiten reforma të thella, përfshirë zbatimin e Procesit të Bolonjës dhe hapa të tjerë të domosdoshëm për të nxitur zhvillimin në vend. Një nga qëllimet kryesore të sistemit arsimor evropian është harmonizimi i politikave arsimore kombëtare të vendeve anëtare, dhe për Maqedoninë e Veriut kjo është pjesë e kapitujve të negociatave për anëtarësim.  Qëllimi i këtij harmonizimi është arritja e objektivave të përbashkëta, pra ofrimi i arsimit cilësor – një arsim që ofron njohuri konkurruese, aftësi dhe vlera për t’u përballur në mënyrë efektive me sfidat evropiane, kryesisht në fushat e dixhitalizimit, tranzicionit social dhe të gjelbër. Mund të themi se sfidat evropiane janë edhe sfidat tona të ardhshme, prandaj oferta jonë arsimore duhet të përshtatet me të njëjtat standarde. Një nga mënyrat për t’u përfshirë në këto procese është përmes programeve arsimore evropiane, të cilat synojnë afrimin dhe forcimin e bashkëpunimit ndërinstitucional. Këtu do të përmend disa nga programet më të njohura arsimore, si Erasmus+, i cili mundëson shkëmbimin e studentëve dhe, si rezultat, fitimin e njohurive më të avancuara dhe aftësive praktike për të rinjtë. Gjithashtu, ekzistojnë shumë programe arsimore për zhvillimin e kapaciteteve të institucioneve për t’u përballur me sfidat e së ardhmes. Ajo që është thelbësore të bëhet është përfshirja më e madhe e institucioneve tona arsimore në rrjetet arsimore dhe bashkëpunimi me institucionet arsimore evropiane, si dhe nxitja e interesit tek të rinjtë për pjesëmarrje në programet e shkëmbimit. Gjithashtu, është e një rëndësie të madhe krijimi i një mjedisi të favorshëm për punë kërkimore në ambientet akademike, përmes investimeve dhe sigurimit të materialeve të disponueshme, me qëllim që studentët nga të gjitha fakultetet të kenë mundësi më të mira për kërkim dhe ndërtim të kapaciteteve dhe karrierës në fushën e tyre.
Si të bindim autoritetet dhe publikun për rëndësinë e një qasjeje ndërsektoriale? 
Kristina Ampeva: Vetëm përmes bashkëpunimit të vërtetë midis publikut dhe autoriteteve mund të arrihet qëllimi për metodologjinë ndërsektoriale të qasjes, me një theks të veçantë te vlerat themelore si e drejta për të studiuar, e drejta për të punuar dhe e drejta për një administratë të mirë. Mund të them lirisht se të gjitha politikat arsimore, ashtu si edhe politikat e tjera në nivel të BE-së, krijohen vetëm me një bashkëpunim të vërtetë midis palëve të interesuara. Duhet të nxitet një bashkëpunim më i mirë dhe të ekzistojë vullneti nga hartuesit e politikave për të dëgjuar nevojat e qytetarëve, sektorit privat, të rinjve, institucioneve dhe të gjithë faktorëve të tjerë shoqërorë. Nga ana tjetër, institucionet arsimore duhet të kenë një rol aktiv në përmirësimin e këtij bashkëpunimi përmes bashkëpunimit të ndërsjellë me të gjithë aktorët shoqërorë. Duhet të nisim nga fakti se gjithëpërfshirja dhe bashkëpunimi sjellin rezultate. Gjithashtu, duhet të përmendet edhe roli kyç i sektorit joqeveritar në ndërtimin dhe forcimin e kapaciteteve të të rinjve në vend. Ky qasje nxit një veprim të përbashkët drejt zgjidhjes së problemeve dhe sfidave.
A zbatohet Procesi i Bolonjës siç duhet dhe a ofron ai vlerën e tij kryesore – mobilitetin? 
Kristina Ampeva: Në raportin mbi Procesin e Bolonjës del qartë se çdo transformim kërkon një plan të mirëpërcaktuar dhe një periudhë të caktuar për zbatimin e tij të plotë. Procesi i Bolonjës nuk përfshin vetëm lëvizjen dhe ndryshimet në të dhënat akademike dhe njohjen e diplomave. Praktika duhet të përmirësohet, duke mundësuar më shumë vende për studentët në programet studimore, lehtësimin e procedurave për njohjen e diplomave të nivelit bachelor, master dhe doktoraturë. Në këtë mënyrë, studentët do të fitojnë njohuri më cilësore dhe do të zhvillojnë aftësi më të mira për kërkime shkencore dhe avancim profesional.
Si mund të sigurohet një ndërgjegjësim i vërtetë dhe gjithëpërfshirës i publikut për procesin e Bolonjës? 
Kristina Ampeva: Procesi i Bolonjës është bllokuar në shumë vende të Evropës dhe ne, si shtet, nuk duhet të lejojmë vonesa në zbatimin e tij. Për të garantuar një debat të vërtetë dhe gjithëpërfshirës mbi këtë çështje, duhet të organizohen diskutime publike dhe të krijohet një kulturë e mendimit kritik. Këto diskutime duhet të mbahen rregullisht, të paktën tre herë në vit, duke përfshirë ekspertë, institucione arsimore dhe studentë.
Kemi informacione se shumë të diplomuar kanë vështirësi në gjetjen e punës, ndërsa nga ana tjetër ka mungesë kuadri për më shumë se 10 vende të lira pune. A është sistemi ynë arsimor në përputhje me nevojat e tregut të punës? 
Kristina Ampeva:  Mendoj se jo. Sistemi ynë arsimor duhet të krijojë kuadro në përputhje me nevojat e tregut të punës. Në disa fusha ka një tepricë kuadrosh, ndërsa në të tjera ka mungesë të madhe të tyre. Një numër i madh të diplomuarve janë të detyruar të punojnë në fusha që nuk kanë lidhje me formimin e tyre akademik. Nuk ka një strategji të qartë që të përcaktojë nevojat e tregut të punës dhe t’i harmonizojë ato me arsimin. Biznesi dhe ekonomia duhet të zhvillohen në mënyrë të planifikuar dhe njëkohësisht të përshtaten me sistemin arsimor.
Vendi investon më pak se 1% të PBB-së për kërkime dhe zhvillim. Si e vlerësoni këtë në raport me zhvillimin e përgjithshëm?
Kristina Ampeva:  Nuk ka asnjë ndikim pozitiv. Nëse nuk investohet në kërkim, inovacion dhe zhvillim, nuk mund të presim përparim në asnjë fushë. Për shembull, në Suedi ka një qytet të quajtur Borås, i cili është një qendër për zhvillimin e industrisë së tekstilit, inovacione të gjelbra dhe riciklim të materialeve. Ky sektor ka mbështetje nga qeveria, komuna dhe sektori privat, të cilët investojnë në arsim, inovacione dhe zhvillim të qëndrueshëm.  Në vendin tonë, mungesa e investimeve në kërkim dhe zhvillim pengon progresin në të gjitha fushat. Për të arritur zhvillim të qëndrueshëm, duhet të përmirësojmë kapacitetet kërkimore dhe të përdorim burimet në mënyrë strategjike për një arsim cilësor. Vetëm kështu mund të presim përparim në politikat e inovacionit dhe zhvillimit ekonomik.

Teksti është zhvilluar në kuadër të projektit “Përfaqësim për zhvillim gjithëpërfshirës”, i mbështetur financiarisht nga Qeveria e Zvicrës përmes programit Civica Mobilitas.
Përmbajtja e këtij teksti është përgjegjësi e vetme e Forumit për Politika të Arsyeshme, IOHN dhe BIRC dhe në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohet se pasqyron pikëpamjet e Qeverisë së Zvicrës, Civica Mobilitas ose organizatave të saj zbatuese.

Katerina Kollozova, drejtoreshë e Institutit për Shkenca Sociale dhe Humanistike në Shkup (ISHSH), konsideron se arsimi nuk është vetëm një mjet për të fituar dije, por edhe një industri që ndryshon me shpejtësi për t’iu përshtatur nevojave bashkëkohore shoqërore dhe ekonomike. Instituti i saj, në partneritet me FRP dhe BIRC, është pjesë e projektit “Përfaqësim për zhvillim gjithëpërfshirës”, i mbështetur financiarisht nga Qeveria e Zvicrës përmes programit Civica Mobilitas, përmes të cilit synohet reforma e sistemit arsimor për ta harmonizuar atë me standardet evropiane dhe për ta përshtatur me tregun e punës.
Në një intervistë për revistën “Përballjet” të Fondacionit Friedrich Ebert, Kollozova thekson se transformimi i arsimit në një proces industrial nuk duhet të shihet negativisht. Në vend që të krijojë diploma pa asnjë kriter, ajo bën thirrje për një sistem arsimor që prodhon kuadro akademike të avancuara dhe eksperimentues me ide.
“Arsimi duhet të ndjekë një manifest të epokës së re – jo vetëm si një periudhë historike, por edhe si European Research Area (ERA)”, thotë Kolozova. “Ky koncept, të cilin Komisioni Evropian e pranon si prioritet strategjik, sugjeron që universitetet duhet të bëhen pjesë e proceseve industriale dhe jo vetëm qendra të teoritizimit.”
Duke iu referuar garës globale për dominimin teknologjik, Kollozova vë në dukje se arsimi dhe inovacioni tashmë janë pjesë e agjendës gjeopolitike, duke cituar presidenten e Komisionit Evropian, Ursula von der Leyen.
“Amerika ka një lidhje të drejtpërdrejtë midis universiteteve dhe institucioneve shtetërore, duke u mundësuar inovacioneve të bëhen pjesë e interesit publik”, thotë ajo. “Evropa duhet të orientohet drejt këtij modeli nëse dëshiron të mbetet konkurruese.”
Ajo e merr si shembull Kinën, e cila tashmë ka integruar shkencat humane, sociale dhe STEM në një fushë të vetme kërkimore dhe zhvillimore. “Kjo është një ndërdisiplinaritet i thellë që mundëson përparim thelbësor inovativ – diçka që Evropa ende nuk e ka arritur.”
Kollozova kritikon ashpër sistemin arsimor në Maqedoninë e Veriut, duke theksuar se ai është i mbërthyer në koncepte të vjetruara. “Po prodhojmë kuadro që nuk janë të përgatitur për realitetin e ri. Universitetet ende përdorin kurrikula në gjuhën serbo-kroate, gjë që është e pakuptimtë, sepse studentët nuk e kuptojnë këtë gjuhë”, thotë ajo.
Ajo kritikon gjithashtu burokratizimin e tepruar të arsimit të lartë, duke përmendur rastin e nostrifikimit të diplomave. “Profesorë që kanë doktoruar në Oksford dhe Kembrixh për vite të tëra nuk kanë mundur të nostrifikojnë diplomat e tyre. Ndërkohë, administrata merrte vendime pa marrë parasysh aspektet krijuese dhe inovative të akademisë.”
Kollozova thekson se problemi nuk është vetëm tek burokracia, por edhe në mentalitetin e institucioneve akademike. “Problemi nuk qëndron vetëm tek konservatorizmi patriarkal, por edhe tek egalitarizmi i trashëguar nga periudha socialiste, i cili dikur nënkuptonte barazi formale, por pa mekanizma realë për përparim.”
Ajo insiston se autonomia e universiteteve duhet të nënkuptojë autonominë e komunitetit akademik dhe jo atë të profesorëve individualë. “Në vend të zgjidhjeve të imponuara nga burokracia, akademia duhet të krijojë vetë mekanizmat për përzgjedhjen e cilësisë.”
Sipas Kollozovës, bota moderne nuk funksionon më sipas parimeve të neoliberalizmit global të viteve ’90. “Tani flasim për diçka që quhet ‘politikë planetare’ – një strategji gjeopolitike që e vendos zhvillimin teknologjik në qendër të konkurrencës globale. Zyrtarët evropianë e përdorin shpesh këtë term, dhe Maqedonia duhet ta kuptojë rëndësinë e tij.”
Ajo bën thirrje për një sistem arsimor që krijon kuadro të afta për të menduar kritikisht, për të inovuar dhe për t’u përshtatur me realitetet e reja gjeopolitike dhe teknologjike. “Nëse duam të ndërtojmë një shoqëri të bazuar në vlera si drejtësia, solidariteti, liria dhe barazia, duhet të rishqyrtojmë rolin e arsimit dhe t’i japim mundësinë një transformimi të vërtetë”, përfundon Kollozova.
Fondacioni Friedrich Ebert e nisi revistën “Sfidat” në vitin 2019 si një platformë për analiza dhe debate mbi sfidat kryesore politike dhe shoqërore me të cilat përballet Maqedonia e Veriut. Gjatë pesë viteve të fundit, janë publikuar 20 numra, duke mbuluar tema të ndryshme aktuale me kontribuues nga autorë të njohur nga vendi dhe rajoni. Analizat janë përqendruar në reformat dhe politikat me rëndësi strategjike, si dhe në vlerësimin kritik të zbatimit të tyre.

Teksti është zhvilluar në kuadër të projektit “Përfaqësim për zhvillim gjithëpërfshirës”, i mbështetur financiarisht nga Qeveria e Zvicrës përmes programit Civica Mobilitas.
Përmbajtja e këtij teksti është përgjegjësi e vetme e Forumit për Politika të Arsyeshme, IOHN dhe BIRC dhe në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohet se pasqyron pikëpamjet e Qeverisë së Zvicrës, Civica Mobilitas ose organizatave të saj zbatuese.