Lajme nga organizatat qytetare

Katerina Kollozova, drejtoreshë e Institutit për Shkenca Sociale dhe Humanistike në Shkup (ISHSH), konsideron se arsimi nuk është vetëm një mjet për të fituar dije, por edhe një industri që ndryshon me shpejtësi për t’iu përshtatur nevojave bashkëkohore shoqërore dhe ekonomike. Instituti i saj, në partneritet me FRP dhe BIRC, është pjesë e projektit “Përfaqësim për zhvillim gjithëpërfshirës”, i mbështetur financiarisht nga Qeveria e Zvicrës përmes programit Civica Mobilitas, përmes të cilit synohet reforma e sistemit arsimor për ta harmonizuar atë me standardet evropiane dhe për ta përshtatur me tregun e punës.
Në një intervistë për revistën “Përballjet” të Fondacionit Friedrich Ebert, Kollozova thekson se transformimi i arsimit në një proces industrial nuk duhet të shihet negativisht. Në vend që të krijojë diploma pa asnjë kriter, ajo bën thirrje për një sistem arsimor që prodhon kuadro akademike të avancuara dhe eksperimentues me ide.
“Arsimi duhet të ndjekë një manifest të epokës së re – jo vetëm si një periudhë historike, por edhe si European Research Area (ERA)”, thotë Kolozova. “Ky koncept, të cilin Komisioni Evropian e pranon si prioritet strategjik, sugjeron që universitetet duhet të bëhen pjesë e proceseve industriale dhe jo vetëm qendra të teoritizimit.”
Duke iu referuar garës globale për dominimin teknologjik, Kollozova vë në dukje se arsimi dhe inovacioni tashmë janë pjesë e agjendës gjeopolitike, duke cituar presidenten e Komisionit Evropian, Ursula von der Leyen.
“Amerika ka një lidhje të drejtpërdrejtë midis universiteteve dhe institucioneve shtetërore, duke u mundësuar inovacioneve të bëhen pjesë e interesit publik”, thotë ajo. “Evropa duhet të orientohet drejt këtij modeli nëse dëshiron të mbetet konkurruese.”
Ajo e merr si shembull Kinën, e cila tashmë ka integruar shkencat humane, sociale dhe STEM në një fushë të vetme kërkimore dhe zhvillimore. “Kjo është një ndërdisiplinaritet i thellë që mundëson përparim thelbësor inovativ – diçka që Evropa ende nuk e ka arritur.”
Kollozova kritikon ashpër sistemin arsimor në Maqedoninë e Veriut, duke theksuar se ai është i mbërthyer në koncepte të vjetruara. “Po prodhojmë kuadro që nuk janë të përgatitur për realitetin e ri. Universitetet ende përdorin kurrikula në gjuhën serbo-kroate, gjë që është e pakuptimtë, sepse studentët nuk e kuptojnë këtë gjuhë”, thotë ajo.
Ajo kritikon gjithashtu burokratizimin e tepruar të arsimit të lartë, duke përmendur rastin e nostrifikimit të diplomave. “Profesorë që kanë doktoruar në Oksford dhe Kembrixh për vite të tëra nuk kanë mundur të nostrifikojnë diplomat e tyre. Ndërkohë, administrata merrte vendime pa marrë parasysh aspektet krijuese dhe inovative të akademisë.”
Kollozova thekson se problemi nuk është vetëm tek burokracia, por edhe në mentalitetin e institucioneve akademike. “Problemi nuk qëndron vetëm tek konservatorizmi patriarkal, por edhe tek egalitarizmi i trashëguar nga periudha socialiste, i cili dikur nënkuptonte barazi formale, por pa mekanizma realë për përparim.”
Ajo insiston se autonomia e universiteteve duhet të nënkuptojë autonominë e komunitetit akademik dhe jo atë të profesorëve individualë. “Në vend të zgjidhjeve të imponuara nga burokracia, akademia duhet të krijojë vetë mekanizmat për përzgjedhjen e cilësisë.”
Sipas Kollozovës, bota moderne nuk funksionon më sipas parimeve të neoliberalizmit global të viteve ’90. “Tani flasim për diçka që quhet ‘politikë planetare’ – një strategji gjeopolitike që e vendos zhvillimin teknologjik në qendër të konkurrencës globale. Zyrtarët evropianë e përdorin shpesh këtë term, dhe Maqedonia duhet ta kuptojë rëndësinë e tij.”
Ajo bën thirrje për një sistem arsimor që krijon kuadro të afta për të menduar kritikisht, për të inovuar dhe për t’u përshtatur me realitetet e reja gjeopolitike dhe teknologjike. “Nëse duam të ndërtojmë një shoqëri të bazuar në vlera si drejtësia, solidariteti, liria dhe barazia, duhet të rishqyrtojmë rolin e arsimit dhe t’i japim mundësinë një transformimi të vërtetë”, përfundon Kollozova.
Fondacioni Friedrich Ebert e nisi revistën “Sfidat” në vitin 2019 si një platformë për analiza dhe debate mbi sfidat kryesore politike dhe shoqërore me të cilat përballet Maqedonia e Veriut. Gjatë pesë viteve të fundit, janë publikuar 20 numra, duke mbuluar tema të ndryshme aktuale me kontribuues nga autorë të njohur nga vendi dhe rajoni. Analizat janë përqendruar në reformat dhe politikat me rëndësi strategjike, si dhe në vlerësimin kritik të zbatimit të tyre.

Teksti është zhvilluar në kuadër të projektit “Përfaqësim për zhvillim gjithëpërfshirës”, i mbështetur financiarisht nga Qeveria e Zvicrës përmes programit Civica Mobilitas.
Përmbajtja e këtij teksti është përgjegjësi e vetme e Forumit për Politika të Arsyeshme, IOHN dhe BIRC dhe në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohet se pasqyron pikëpamjet e Qeverisë së Zvicrës, Civica Mobilitas ose organizatave të saj zbatuese.

Mungesa e investimeve në arsim dhe zhvillim shkencor ndikon negativisht në përparimin e përgjithshëm shoqëror, veçanërisht në epokën e dijes dhe inovacionit, tha eksperti Ali Pajaziti, i cili njëherësh është edhe profesor në Universitetin e Evropës Juglindore (UEJL) në Tetovë.
“Shtetet që kryesojnë në këtë fushë, si Izraeli, Koreja e Jugut, SHBA, Suedia dhe Zvicra, investojnë përqindje të konsiderueshme të GDP-së në kërkim dhe zhvillim. Izraeli, i njohur si ‘Startup Nation’, shpenzoi 5.56% të GDP-së në këtë sektor në vitin 2021, ndërsa Koreja e Jugut, një lidere në teknologjinë 5G, investoi 4.93%,” theksoi Pajaziti.
Në kontrast, vendet me investime të ulëta në kërkim dhe zhvillim përballen me inovacion të kufizuar, progres të ngadaltë teknologjik dhe humbje të talenteve. “Shkencëtarët dhe studiuesit që nuk gjejnë mbështetje të mjaftueshme ekonomike, e shndërrojnë universitetin në një hapësirë thjesht akademike, pa performancë të mirëfilltë kërkimore,” shtoi ai, duke theksuar rrezikun e “fake science” – prodhimit të dijes formale, por jo inovative.
Sipas tij, investimet e pamjaftueshme në shkencë dhe teknologji ngadalësojnë përmirësimin e produktivitetit dhe konkurrueshmërisë, duke penguar gjetjen e zgjidhjeve për sfidat moderne në sektorë si shëndetësia, arsimi, energjia dhe mjedisi.
 
Në procesin e negociatave për anëtarësim në BE është edhe Klasteri 3, i cili përmban kapituj që kanë të bëjnë me reformat e nevojshme për harmonizimin e sistemit tonë arsimor me atë evropian. Çfarë mund të bëni ju në këtë drejtim?
Ali Pajaziti: Me ekspertizën në sferën e etikës mund të kontribuoj në afirmimin e një kodi për Kërkimin Shkencor që lidhet me parimet e integritetit në kërkimin shkencor, dinjitetin e profesionit, me zhvillimin dhe përmirësimin e vlerave morale dhe etike, mbrojtjen e vlerave të dijes e të ngjashme. Në aspektin sociologjik  mund të ndihmoj në afirmimin e binomit “shkenca-shoqëria”, në krijimin e profilit të intelektualit publik, mund të (ri)marr pjesë në projekte të përbashkëta hulumtuese. Një aspekt tjetër ku mund të ndihmojmë është edhe promovimi i diversitetit kulturor, avancimi i shprehjes kulturore dhe artistike të çdo entiteti në RMV, nga të mëdhenjtë deri te minorët. Në këtë drejtim studimet tona lidhur me multikulturalizmin e kontekstit të RMV pas-ohridase (2001) janë sfond për integrimin e kulturës në zhvillimin e qëndrueshëm shoqëror.
Si duhet bindur opinioni publik dhe autoritetet për nevojën e metodologjisë ndër-sektoriale të qasjes, me fokus të veçantë te vlerat themelore, si e drejta për të studiuar, e drejta për të punuar dhe e drejta për administratë të mire pune?
Ali Pajaziti: Metodologjia ndërsektoriale si qasje bashkëpunuese mes aktorëve dhe hisedarëvë të ndryshëm për një kauzë apo për të adresuar një çështje të caktuar është e domosdoshme për funksionimin e shëndetshëm të shoqërisë. Opinioni publik dhe qeveritarët duhet bindur se qasja parcialiste është inefektive, se sektorë si arsimi, punësimi dhe qeverisja e mirë janë të ndërvarura mes vete dhe se sfidat e njërit prekin edhe tjetrin. S’ka shoqëri të shëndoshë dhe stabile (siç është parë edhe në rastin e Maqedonisë së dikurshme) nëse një pjese të popullatës i mohohet e drejta për të studiuar, nëse diskriminohet në punë(sim) dhe nëse kemi administratë jonfunksionale. Duhet të bindet komuniteti se qasje duhet të jetë “performance-based” jo etnike, religjioze, rajonale etj. Pa drejtësi sociale s’ka përparim ekonomik, mirëqenie, zhvillim të qëndrueshëm. Qasja funksionaliste që shoqërinë e sheh si një organizëm është shumë me peshë në këtë drejtim. Administrata e ngathët iu shkakton probleme të gjithëve, qeverisë, qytetarit, biznesit, OJF-vë, andaj të gjithë duhet të aktivizohen në ndërtimin e një shoqërie të qëndrueshme, të shkathët dhe të drejtë.
A po zbatohet siç duhet Procesi i Bolonjës dhe sa e ofron vlerën e tij themelore – mobilitetin?
Ali Pajaziti: Maqedonia e Veriut nga viti 2003 është pjesë e procesit të Bolonjës, gjegjësisht e filozofisë së Bolonjës, si një qasje e re. Sipas Raportit të KE-së të vitit 2024, në RMV sfidë kryesore mbetet përmirësimi i cilësisë së arsimit të lartë përmes zhvillimit të proceseve të akreditimit dhe sigurimit të cilësisë. Duhet të miratohet një model i ri për financimin e arsimit të lartë. Sipas Bankës Botërore (2017) kompanitë në Maqedoninë e Veriut raportojnë vështirësi në gjetjen e punonjësve me aftësi teknike dhe aftësi më të gjerë kognitive, sociale dhe emocionale. 1/3 e të diplomuarve ka një kualifikim që nuk përshtatet mirë me kërkesat e punës së tyre, ndërsa 1/3 tjetër e të diplomuarve janë tepër të arsimuar për punën që bëjnë (ETF, 2017). Te ne procesi i Bolonjës më tepër është reduktuar në formë sesa në esencë. Një problem tjetër janë kreditë; studentët me 180 kredi, për shkak të prob;lemeve në punësim, janë të detyruar që të vazhdojnë masterin.
Në periudhën 2014-2020 në kuadër të projekteve të ndryshme 3.291 studentë (në studime dhe traineeship) dhe  893 profesorë kanë realizuar lëvizshmërinë akademike mes Maqedonisë së Veriut dhe shteteve anëtare të BE-së dhe shteteve kandidate, kurse 107 mësimdhënës (training, teaching) në vendet joanëtare. Mundësitë janë shumë të mëdha, por nga universitetet shqiptare shfrytëzimi i fondeve për mobilitet është i pakënaqshëm. Ka raste kur mobliteti më tepër shihet si aventurë, turizëm sesa si eksperiencë dhe shans për avancim akademik dhe profesional.
Si duhet ngritur vetëdija e publikut profesional dhe më gjerë për rëndësinë e Procesit të Bolonjës?
Ali Pajaziti: Duhet të ketë fushatat edukative; institucionet qeveritare, universitetet dhe organizatat profesionale përmes seminareve, punëtorive dhe burimeve online duhet t ta shpjegojnë Procesin e Bolonjës, objektivat e tij dhe përfitimet për shoqërinë më të gjerëjo vetëm për popullatën akademike (mësimdhënësit dhe studentët). Ata duhet të ngulmojnë në avantazhet afatgjata për studentët, edukatorët dhe ekonominë, duhet të tregohet rëndësia e nxitjes së hulumtimit dhe inovacionit, mobilitetit të studentëve, standardizimit të strukturave akademike, të arsimit të bazuar në kompetenca (e jo në teori të thatë dhe banale), njhohjen ndërkombëtare të kualifikimeve, rritjes së transparencës dhe përgjegjësisë dhe të mësimit të bazuar te studenti (student-centred learning). Në këtë drejtim mund të ndihmojnë edhe stafi dhe studentët përfshirë në mobilitet që janë storje suksesi, figura publike etj.
Pse në rajon ende kemi barriera administrative kur bëhet fjalë për njohjen e diplomave? Çfarë duhet bërë për t’i eliminuar ato?
Ali Pajaziti: Shtetet duhet të kuptojnë rolin e kapitalit njerëzor në ekonominë moderne si një nga faktorët kyç për rritjen shumëpërmasore të shoqërisë. Si shkaqe mund të jenë mungesa e procedurave të standardizuara, burokratizimi Balkan style, proceset e ngadalshme dhe dhe komplekse administrative, dallimet në programet mësimore, sistemet e ndryshme të vlerësimit… problemet politike si mes Kosovës dhe Serbisë. Në këtë drejtim mund të ndihmojë harmonizimi i strukturave akademike, fuqizimi i bashkëpunimit rajonal dhe ndërkombëtar, ndjekja e kërkesave si ato të BE-së për njohje të ndërsjellë nëpërmjet harmonizimit dhe logjikës së utilization of skills. Vetë procesi i Bolonjës, përmes European Higher Education Area – EHEA ka për qëllim të lehtësojë lëvizjen e studentëve dhe stafit, të bëjë arsimin e lartë më të përfshirë dhe të aksesueshëm, dhe të bëjë arsimin e lartë në Evropë më tërheqës dhe konkurrues në shkallë globale, të sjellë më tepër koherencë në sistemet e arsimit të lartë gjithandej Europës.
Ne kemi rreth një mijë qytetarë që aktivisht kërkojnë punë, por në anën tjetër ka mungesë të kuadrit për mbi 10 mijë vende të lira pune. A po i përgjigjet sistemi ynë arsimor nevojave të tregut të punës?
Ali Pajaziti: Këto shifra tregojnë një diskprepancë mes orientimit profesional dhe tregut të punës, tregojnë se sistemi arsimor nuk është duke i pajisur individët me aftësitë dhe njohuritë e nevojshme për t’i përmbushur kërkesat e tregut të punës, se ka një hendek të madh midis trajnimeve dhe kualifikimeve që ofron sistemi arsimor dhe nevojat reale të punëdhënësve në sektorë të ndryshëm. Një sistem që ka lanë anash shkollat e zanateve dhe zejeve, ato tregtare, arsimin profesional ose aftësitë teknike të nevojshme për të kryer detyra të veçanta në lëmi të ndryshme natyrisht se do të përballet me një dukuri të tillë. Te ne mbizotëron ideja se mbizotëron ideja se nxënësit e mirë shkojnë në gjimnaz kurse të dobëtit në shkolla profesionale, ku nuk ka para, nuk ka karrierë, ndërsa sot trendet flasin ndryshe. Punëtorët që zotërojnë zanate paguhen thuajse sa akademikët, madje edhe më shumë; janë të kërkuar edhe në vendet perëndimore. Sot me gjimnaz je i gatshëm për çdo drejtim, por je edhe në një mjegullnajë të madhe lidhur me profesionin e së ardhmes. Jo të gjithë duhet të mendojmë brenda kornizës “juridik, ekonomik, mjekësi”. Ka të rinjë që humbin talentin e bashkëlindur duke mësuar diçka që nuk iu shkon. Detektimi i talenteve duhet të jetë agjendë nr. 1 e mësimdhënësve, kuptohet në bashkëpunim me prindërit.
Vendi ndan më pak se 1% të GDP-së për shkencë dhe zhvillim inovativ. Si reflekton kjo në zhvillimin e përgjithshëm?
Ali Pajaziti: Normalisht se ndikon negativisht duke pasur parasysh se jetojmë në shoqërinë e dijes dhe të shkencës, kur avancimi në shkencë është shtylla kryesore e zhvillimit të përgjithshëm shoqëror. Shtetet që prijnë në në këtë drejtim janë Izraeli që më 2021 ka investuar në arsim dhe zhvillim 5.56 % të GDP-së (e mbiquajtur Startup Nation), KOrea Jugore (4.93 %), e njohur me 5G teknologjinë, SHBA dhe Suedia 3.46 %, Zvicra 3.36 %, Mbretëria e Bashkuar 2.91 %, Slovenia 2.13%, të cilat kur i krahasojmë me vendin tonë e vërejmë se pse jemi aty ku jemi. Refleksion i kësaj shifre të vogël janë inovacionet e kufizuara në numër dhe avancimin teknologjik i mangët, ngadalësimi i përparimit teknologjik që është thelbësor për përmirësimin e produktivitetit, konkurrueshmërisë dhe për zgjidhjen e sfidave moderne në sektorë si shëndetësia, arsimi, energjia, mjedisi. Ndërkohë shteti dhe qytetarët e humbin hapin në zbulime/shpikje, në konkurencën globale, ndodh tretja apo humbja si shiu në zhavor të talenteve të reja (talent drain), “gjenitë” zgjedhin vendet ku ata do ta gjejnë veten (brain drain) etj. Shkencëtarët dhe hulumtuesit që nuk janë të motivuar edhe materialisht universitetin e shndërrojnë në zonë ligjërimi, mësimdhënieje, pa performanca të mirëfillta kërkimore; pikët e kërkuara nga platformat e ndryshme të evaluimit të artikujve dhe avancimet në thirrje arrihen në këtë ose në atë mënyrë, por ama hulumtimet e mirëfillta inovative mungojnë. Pra kjo shkakton gjenerimin e FAKE SCIENCE, shkencës së formalitetit.

Teksti është zhvilluar në kuadër të projektit “Përfaqësim për zhvillim gjithëpërfshirës”, i mbështetur financiarisht nga Qeveria e Zvicrës përmes programit Civica Mobilitas.
Përmbajtja e këtij teksti është përgjegjësi e vetme e Forumit për Politika të Arsyeshme, IOHN dhe BIRC dhe në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohet se pasqyron pikëpamjet e Qeverisë së Zvicrës, Civica Mobilitas ose organizatave të saj zbatuese.

Veli Kreci është profesor i rregullt në Fakultetin e Shkencave Sociale pranë Universitetit të Evropës Juglindore (UEJL) në Tetovë. Ai është autor i disa studimeve shkencore të publikuara në revista prestigjioze shkencore, të cilat fokusohen në përmirësimin e cilësisë së arsimit, dixhitalizimin dhe reformat në politikat publike dhe administratë.
Njëkohësisht, Kreci është drejtor ekzekutiv i Institutit “Max van der Stoel”, i cili funksionon në kuadër të të njëjtit universitet dhe ka për synim kryesor përmirësimin e cilësisë së arsimit dhe kërkimit shkencor.
“Ne nuk jemi një vend i madh me burime të shumta për përparim të ndjeshëm në shkencë, por përmes politikave të menduara mirë për zhvillimin shkencor mund të mobilizojmë burimet ekzistuese përmes rrjetëzimit, duke arritur kështu më shumë efikasitet,” thotë Kreci në këtë intervistë.
Sipas tij, ne po mbetemi prapa në të gjitha fushat kur bëhet fjalë për arsimin. “Nga njëra anë, arsimi duhet të krijojë kuadro në përputhje me nevojat e tregut të punës, dhe nga ana tjetër, përmes inovacioneve, të transformojë industrinë dhe shoqërinë, duke krijuar vende të reja pune. Fatkeqësisht, po mbetemi prapa në të dyja drejtimet,” thekson Kreci.
Gjithashtu, Kreci flet për nevojën e reformave në arsim, zbatimin e Procesit të Bolonjës dhe hapat e tjerë të domosdoshëm për të arritur një zhvillim gjithëpërfshirës në vend.
 
Në procesin e negociatave për anëtarësim në BE përfshihet edhe Klasteri 3, i cili përmban kapituj që lidhen me reformat e nevojshme për harmonizimin e sistemit tonë arsimor me atë evropian. Çfarë mund të bëni ju në këtë drejtim?
Veli Kreci: Një nga synimet kryesore të sistemit arsimor evropian është harmonizimi i politikave arsimore kombëtare të vendeve anëtare, dhe në rastin e Republikës së Maqedonisë së Veriut, kjo është pjesë e kapitujve të negociatave për anëtarësim. Qëllimi i kësaj harmonizimi është arritja e objektivave të përbashkëta, pra sigurimi i një arsimi cilësor – një arsim që do të ofrojë njohuri, aftësi dhe vlera konkurruese për t’u përballur me sfidat evropiane, kryesisht në fushat e dixhitalizimit, tranzicionit social dhe atij të gjelbër. Nga kjo kuptojmë se sfidat evropiane janë edhe sfidat tona të ardhshme, prandaj oferta jonë arsimore duhet të dizajnohet në përputhje me të njëjtat parametra. Mënyra se si mund të përfshihemi aktivisht në këto procese është përmes programeve arsimore evropiane, të cilat synojnë afrimin dhe forcimin e bashkëpunimit ndërinstitucional. Do të përmend disa nga programet më të njohura arsimore, si Erasmus+ për shkëmbim dhe bashkëpunim ndërinstitucional, Creative Europe, Aleanca e Universiteteve, si dhe Horizon Europe për kërkim dhe inovacion. Ekzistojnë shumë programe arsimore për zhvillimin e kapaciteteve institucionale për t’u përballur me sfidat e ardhshme. Ajo që duhet bërë është një përfshirje më e madhe e institucioneve tona arsimore në rrjetet arsimore dhe bashkëpunimi me institucionet evropiane të arsimit, si dhe inkurajimi i të rinjve për të marrë pjesë në programet arsimore të shkëmbimit. Po ashtu, me rëndësi të madhe është krijimi i një mjedisi të përshtatshëm për kërkimin shkencor në institucionet akademike, përmes investimeve në laboratorë. Ne, si institucion, kemi kohë që përpiqemi të arrijmë këto synime. Megjithatë, çdo transformim kërkon përkushtim, durim dhe kohë. Sigurisht, duhet punuar fort për të krijuar kuadro që do të zotërojnë këto aftësi.
Si të binden autoritetet dhe publiku për nevojën e metodologjisë ndërsektoriale të qasjes, me fokus të veçantë te vlerat themelore si e drejta për të studiuar, e drejta për të punuar dhe e drejta për një administratë të mirë?
Veli Kreci: Përgjigja ime do të ishte – vetëm përmes bashkëpunimit të vërtetë. Shikoni, të gjitha politikat arsimore, ashtu si edhe politikat e tjera në nivel të BE-së, krijohen përmes një konsultimi të gjerë me të gjithë aktorët e përfshirë. Flas për konsultime reale. Krijuesit e politikave duhet të jenë të hapur ndaj nevojave të të rinjve, qytetarëve, sektorit privat, institucioneve dhe të gjithë faktorëve të tjerë shoqërorë. Nga ana tjetër, institucionet arsimore duhet të luajnë një rol aktiv në forcimin e këtij bashkëpunimi përmes një kolaborimi të ndërsjellë me të gjithë aktorët e shoqërisë. Duhet të kuptojmë se gjithëpërfshirja dhe bashkëpunimi sjellin rezultate. Ne shpesh përdorim qasjen “quadruple helix”, e cila nënkupton bashkëpunimin midis aktorëve kyç të shoqërisë – industrisë, politikës, sektorit joqeveritar dhe arsimit. Kjo qasje nxit veprimin e përbashkët për zgjidhjen e problemeve dhe përballimin efikas të sfidave.
A po zbatohet siç duhet Procesi i Bolonjës dhe sa e ofron ai vlerën e tij themelore – mobilitetin?
Veli Kreci: Mendoj se ne, si aktorë të politikave arsimore, nuk arritëm të diskutojmë mjaftueshëm për Procesin e Bolonjës para se ta implementonim. Disa si të them, u ngutëm me zbatimin e sistemit pa e përshtatur modelin ekzistues arsimor. Çdo transformim kërkon një plan të mirëpërgatitur dhe një periudhë të caktuar për zbatim gradual. Për këtë arsye, nuk arritëm t’i shfrytëzojmë plotësisht përfitimet që ofron Procesi i Bolonjës, i cili nuk nënkupton vetëm mobilitet, por mbi të gjitha një ndryshim në mënyrën e mësimdhënies dhe të nxënies. Është thelbësore të theksohet gjithëpërfshirja në procesin arsimor dhe zhvillimi i aftësive përmes metodave praktike, siç janë shkrimi i punimeve kërkimore, përdorimi i mjeteve kërkimore, prezantimi i rezultateve etj. Përmes një qasjeje të tillë, studentët jo vetëm që fitojnë dije, por zhvillojnë edhe aftësinë për ta analizuar dhe transmetuar atë në mënyrë kritike.
Si do ta rrisni ndërgjegjësimin e publikut profesional dhe të gjerë për rëndësinë e Procesit të Bolonjës?
Veli Kreci: Vetëm përmes diskutimeve dhe analizave gjithëpërfshirëse mund të sqarohet se çfarë përfaqëson dhe çfarë NUK përfaqëson Procesi i Bolonjës. Kam ndjesinë se publiku i gjerë i lidh drejtpërdrejt problemet në arsimin e lartë me këtë proces. Si komunitet profesional, kemi detyrimin ta sqarojmë këtë supozim me argumente të forta, në mënyrë që të mos mbetemi prapa zhvillimeve arsimore evropiane. Procesi i Bolonjës në Evropë është në një fazë të avancuar, dhe ne nuk mund të lejojmë që të mbetemi prapa në zbatimin e tij.

Pse në rajon ende kemi barriera administrative kur bëhet fjalë për njohjen e diplomave? Çfarë duhet bërë për t’i hequr ato?
Veli Kreci: Sipas mendimit tim, kjo vjen si pasojë e ndryshimeve të shpeshta në ligjet për arsimin e lartë, mospërputhjes së proceseve arsimore me sistemin arsimor evropian dhe, natyrisht, barrierave administrative të panevojshme. Para së gjithash, duhet të kemi një harmonizim të plotë të krediteve ECTS dhe një diferencim të qartë midis studimeve bachelor trevjeçare dhe katërvjeçare. Mendoj se Sistemi Evropian i Transferimit të Krediteve (ECTS) e rregullon mjaft mirë procesin e njohjes së diplomave dhe, për t’u bërë pjesë e hapësirës arsimore evropiane, duhet të thjeshtojmë procedurat për njohjen e tyre.
Ne kemi rreth një mijë qytetarë që aktivisht kërkojnë punë, por nga ana tjetër ka mungesë të kuadrove për mbi 10 mijë vende të lira pune. A i përgjigjet sistemi ynë arsimor nevojave të tregut të punës?
Veli Kreci: Është e qartë se nuk i përgjigjet. Por këtu dua të theksoj një rol shtesë të sistemit arsimor – arsimi duhet të jetë një nxitës për krijimin e vendeve të reja të punës përmes inovacionit. Nga njëra anë, arsimi duhet të formojë kuadro në përputhje me nevojat e tregut të punës, ndërsa nga ana tjetër, përmes inovacioneve, të transformojë industrinë dhe shoqërinë, duke gjeneruar kështu vende të reja pune. Fatkeqësisht, po mbetemi prapa në të dyja drejtimet. Një tjetër problem është mungesa e bashkëpunimit funksional me industrinë, përkatësisht mungesa e mekanizmave për përfshirjen e potencialeve të ardhshme të punësimit në tregun e punës që gjatë studimeve. Për shembull, studentët e vitit të dytë duhet të përfshihen aktivisht në ambientin e punës përmes programeve të praktikës (praktikë e paguar), çka do të rriste interesin e tyre që në vitet e hershme të studimeve. Gjithashtu, nevojitet një përfshirje më e madhe e studentëve në projekte me industrinë dhe institucionet, në mënyrë që të afrohen të dyja palët dhe të rritet ndërgjegjësimi për pritshmëritë e ndërsjella – nga njëra anë industria dhe nga ana tjetër studentët si punonjës të mundshëm në të ardhmen.
Vendi ndan më pak se 1% të PBB-së për shkencë dhe zhvillim inovativ. Si reflektohet kjo në zhvillimin e përgjithshëm?
Veli Kreci: Aspak nuk reflektohet. Nuk kemi zhvillim. Është e paarsyeshme të presim që do të kemi kapacitete konkurruese kërkimore pa investime të mjaftueshme në hulumtim. Pa dyshim, përqindja e investimeve duhet të rritet, dhe duke pasur parasysh kushtet tona kërkimore, duhet të inkurajohet bashkëpunimi midis institucioneve kryesore kërkimore për të mobilizuar më efikasisht burimet. Ne nuk jemi një vend i madh me burime të mëdha për një përparim të konsiderueshëm në shkencë, por përmes politikave të mirëplanifikuara për zhvillimin shkencor mund të mobilizojmë burimet ekzistuese përmes rrjetëzimit, duke arritur kështu më shumë efikasitet. Një praktikë e njohur dhe e suksesshme në zhvillimin shkencor është rrjetëzimi ndërinstitucional, i cili sjell rezultate konkrete. Vetëm përmes një qasjeje të tillë mund të presim përparim.

Teksti është zhvilluar në kuadër të projektit “Përfaqësim për zhvillim gjithëpërfshirës”, i mbështetur financiarisht nga Qeveria e Zvicrës përmes programit Civica Mobilitas.
Përmbajtja e këtij teksti është përgjegjësi e vetme e Forumit për Politika të Arsyeshme, IOHN dhe BIRC dhe në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohet se pasqyron pikëpamjet e Qeverisë së Zvicrës, Civica Mobilitas ose organizatave të saj zbatuese.

Në vazhdim e sipër është mbështetja mentoruese për rritjen e hapjes dhe transparencës së komunave në Republikën e Maqedonisë së Veriut, të cilën Koalicioni Rural në bashkëpunim me Fondacionin Metamorfozis e ofron për nëntë komuna nga tetë rajonet planifikuese ku është duke u zbatuar ose planifikohet të zbatohet mjeti digjital mZaednica (mKomuniteti).
Ndër komunat e para që e fituan këtë mundësi për të forcuar kapacitetet e administratës komunale me synimin për të publikuar në mënyrë proaktive të dokumenteve, përmirësimit të transparencës dhe hapjes, si dhe tejkalimit të sfidave aktuale, me qëllim të inkurajimit të pjesëmarrjes më të informuar të qytetarëve në vendimet lokale, janë komunat: Koçana, Kriva Pallanka, Vallandova, Aerodromi, Demir Hisari, Gostivari, Negotina, Struga dhe Shtipi.
Mentorimi kryhet online në janar dhe shkurt të vitit 2025, duke u bazuar në metodologjinë për forcimin e kapaciteteve të komunave të zhvilluar sipas Indeksit të Hapjes së vetëqeverisjes lokale, me theks në sistematizimin dhe prioritizimin e informatave në bazë të rezultateve të Indeksit të Hapjes.
Mentorimi kryhet online në janar dhe shkurt të vitit 2025, në bazë të metodologjisë për forcimin e kapaciteteve të komunave, të zhvilluar sipas Indeksit të Hapjes. Fokusi kryesor është vënë te prioritizimi sistematik i informatave sipas rezultateve të fundit të monitorimit të hapjes së vetëqeverisjes lokale të paraqitura në Vlerësimin e qeverisjes së mirë në njësitë e vetëqeverisjes lokale në Republikën e Maqedonisë së Veriut përmes Indeksit të Hapjes.
Qëllimi përfundimtar i këtij aktiviteti janë nëpunësit publikë të trajnuar, të cilët do të jenë në gjendje të punojnë në avancimin konsekuent të hapjes së komunave të tyre.

Ky aktivitet është pjesë e projektit (DIGILOK) Transformimi Digjital në Nivel Lokal – Komuniteti i Përfshirë për Rezistencë ndaj Korrupsionit, i cili mbështetet nga Qeveria e Zvicrës përmes “Civica Mobilitas”. Partnerë të projektit janë Fondacioni për Internet dhe Shoqëri – Metamorfozis, Koalicioni Rural dhe Qendra për Inovacione Sociale Blink 42-21.