Author: Birc

Në një intervistë në kuadër të projektit “Përfaqësim për zhvillim inkluziv”, i mbështetur nga Civica Mobilitas, udhëheqësi i Sektorit për Arsimin e Lartë në MASH, Ahmed Qazimi, gjerësisht shpalon përpjekjet e Ministrisë së Arsimit për përafrimin e politikave arsimore me standardet europiane. Ai thotë se Qeveria është e vendosur të rrisë investimet në zhvillimin e veprimtarisë kërkimore-shkencore dhe, në këtë drejtim, në buxhetin për vitin 2025 janë parashikuar 680 milionë denarë për shkencë, krahasuar me vitin e kaluar, kur për këtë qëllim ishin ndarë 380 milionë denarë. “Ky trend i rritjes së buxhetit për shkencë do të vazhdojë edhe në vitet e ardhshme”, thotë ai. Qazimi thotë se Ministria e Arsimit po punon aktivisht për të rritur ndërgjegjësimin mbi rëndësinë e Procesit të Bolonjës përmes një qasjeje shumëdimensionale, ndërkohë që sinergjinë ndërsektoriale e sheh jo vetëm në drejtim të rritjes së efikasitetin institucional, por gjithashtu edhe në forcimin e karakterit demokratik të politikave publike. Sa i përket njohjes së kualifikimeve të arsimit të lartë në Ballkanin Perëndimor, ai thotë se shumë shpejt do të fillojë zbatimi i Marrëveshjes për Njohjen Automatike të Kualifikimeve Akademike, dhe më vonë edhe i kualifikimeve profesionale pas anëtarësimit të vendit në BE.
 
Në procesin e negociatave për anëtarësim në BE është edhe Klasteri 3, i cili përmban kapituj që kanë të bëjnë me reformat e nevojshme për harmonizimin e sistemit tonë arsimor me atë evropian. Çfarë mund të bëni ju në këtë drejtim?
Ahmed Qazimi: Procesi i anëtarësimit në BE kërkon përafrimin e politikave arsimore me standardet evropiane, dhe Klasteri 3 është kyç në këtë drejtim. Ministria e Arsimit dhe Shkencës po punon aktivisht në reformat që përfshijnë përmirësimin e cilësisë së programeve mësimore, digjitalizimin e arsimit, rritjen e mobilitetit të studentëve dhe stafit akademik, si dhe njohjen e kualifikimeve brenda Hapësirës Evropiane të Arsimit të Lartë.
Në këtë kontekst, do të vazhdojmë me zbatimin e Kornizës Evropiane të Kualifikimeve, avancimin e shkollave profesionale dhe përmirësimin e financimit të kërkimeve shkencore. Gjithashtu, do të forcojmë bashkëpunimin me universitetet në vendet anëtare të BE-së për të mundësuar një konkurrencë më të madhe dhe njohjen e diplomave tona në Evropë.
Qëllimi ynë është të krijojmë një sistem arsimor që do t’i përgatisë të rinjtë për një pjesëmarrje të suksesshme në tregun e punës dhe do të sigurojë standarde më të larta në të gjitha nivelet e arsimit.
Si të binden autoritetet dhe publiku për nevojën e një metodologjie ndërsektoriale të qasjes, me fokus të veçantë në vlerat themelore si e drejta për të studiuar, e drejta për të punuar dhe e drejta për një administratë të mirë?
Ahmed Qazimi: Hulumtimet tregojnë se sinergjia ndërsektoriale jo vetëm që rrit efikasitetin institucional, por gjithashtu forcon karakterin demokratik të politikave publike, duke mundësuar një zhvillim gjithëpërfshirës dhe holistik të shoqërisë.
Në këtë kontekst, komunikimi me publikun dhe palët e interesuara duhet të jetë transformues, dhe jo vetëm informues. Kjo nënkupton përdorimin e qasjeve multimodale – nga konferencat me ekspertë dhe debatet publike deri te platformat digjitale interaktive – me qëllim krijimin e një vetëdije kolektive për vlerat dhe implikimet e kësaj qasjeje.
Për më tepër, zbatimi i pilot projekteve në institucionet arsimore dhe administrative të zgjedhura në mënyrë strategjike do të mundësojë demonstrimin empirik të përfitimeve të metodologjisë ndërsektoriale, duke rritur ndjeshëm besimin mes publikut dhe vendimmarrësve.
Qasja ndërsektoriale nuk duhet parë si një metodologji alternative, por si një domosdoshmëri strategjike në qeverisjen moderne, ku të gjithë segmentet e shoqërisë punojnë në koordinim për arritjen e qëllimeve të përbashkëta të zhvillimit.
A zbatohet siç duhet Procesi i Bolonjës dhe sa e ofron vlerën e tij themelore – mobilitetin?
Ahmed Qazimi: Zbatimi i Procesit të Bolonjës në Maqedoni është një proces i vazhdueshëm dhe dinamik, i cili zhvillohet me përkushtim të plotë për harmonizimin me standardet evropiane në arsimin e lartë. Janë ndërmarrë reforma për standardizimin e programeve studimore, sistemin e krediteve (ECTS) dhe zbatimin e mësimdhënies të bazuar në rezultate, të cilat përfaqësojnë parimet themelore të sistemit të Bolonjës.
Mobiliteti, si një nga shtyllat kryesore të këtij procesi, mbështetet institucionalisht përmes mekanizmave si Erasmus+, marrëveshjeve dypalëshe dhe iniciativave rajonale. Ky mobilitet realizohet pa pengesa dhe çdo vit një numër i madh studentësh, pedagogësh dhe studiuesish nga universitetet tona bëhen pjesë e projekteve dhe programeve të ndryshme të mobilitetit në universitete të shumta në Evropë dhe anasjelltas. Megjithatë, gjithmonë ekziston mundësia për ta përmirësuar më tej këtë nivel të mobilitetit.
Ministria e Arsimit dhe Shkencës po punon në eliminimin e pengesave administrative dhe të gjitha llojeve të tjera të barrierave me qëllim rritjen e numrit të studentëve që marrin pjesë në programet e mobilitetit, edhe atë permes këtyre masave:
Përmirësimi i kuadrit ligjor – rishikimi i rregulloreve për të lehtësuar mobilitetin akademik dhe për të rritur transparencën në njohjen e periudhave studimore dhe diplomave.
Mbështetje financiare – sigurimi i bursave më të mëdha për mobilitet përmes fondeve kombëtare dhe ndërkombëtare.
Mbështetje për institucionet – inkurajimi i universiteteve për të krijuar programe studimore fleksibile që mundësojnë më shumë ndërveprim me institucionet akademike evropiane.
Fuqizimi i bashkëpunimit me universitetet e huaja – nënshkrimi i marrëveshjeve të reja për shkëmbim dhe krijimi i kushteve për tërheqjen e studentëve të huaj në vendin tonë.
Besojmë se përmes një qasjeje sistematike dhe zbatimit të përkushtuar të këtyre masave, mobiliteti do të bëhet një përfitim real për çdo student dhe profesor në Maqedoni.
Si do ta rrisni ndërgjegjësimin profesional dhe të publikut më të gjerë për rëndësinë e Procesit të Bolonjës?

Ahmed Qazimi: Ministria e Arsimit dhe Shkencës po punon aktivisht për të rritur ndërgjegjësimin mbi rëndësinë e Procesit të Bolonjës përmes një qasjeje shumëdimensionale që përfshin komunitetin akademik, studentët dhe publikun e gjerë.
Brenda universiteteve, organizohen në mënyrë sistematike forume strategjike, diskutime në panele dhe punëtori, ku profesorët universitarë, studentët dhe ekspertët përkatës zhvillojnë dialog konstruktiv mbi sfidat dhe mundësitë që ofron Procesi i Bolonjës. Këto aktivitete shërbejnë si platforma për shkëmbimin e praktikave më të mira evropiane dhe përshtatjen e modeleve të suksesshme në sistemin tonë arsimor.
Paralelisht, Ministria po forcon transparencën dhe llogaridhënien përmes krijimit të burimeve digjitale që sqarojnë procedurat për mobilitetin akademik, njohjen e krediteve dhe diplomave.
Në bashkëpunim me organizata ndërkombëtare dhe institucione akademike evropiane, Ministria zbaton vazhdimisht iniciativa për forcimin e bashkëpunimit ndëruniversitar dhe nxitjen e mobilitetit të studentëve dhe pedagogëve. Përmes programeve Erasmus+, CEEPUS dhe marrëveshjeve dypalëshe, një numër gjithnjë e më i madh i studentëve dhe stafit akademik kanë mundësinë të zgjerojnë horizontet e tyre akademike dhe kërkimore brenda hapësirës evropiane të arsimit.
Në nivel nacional, Ministria zhvillon rregullisht konsultime të strukturuara me organizatat studentore, stafin akademik dhe odat ekonomike, me qëllim rritjen e ndërgjegjësimit mbi rëndësinë e parimeve të Bolonjës dhe rolin e tyre në krijimin e një force punëtore të aftë dhe konkurruese.
Përmes këtyre masave, Ministria siguron që Procesi i Bolonjës të mos mbetet thjesht një mekanizëm formal, por të shndërrohet në një instrument thelbësor për përmirësimin e cilësisë së arsimit të lartë dhe rritjen e atraktivitetit të tij në nivel evropian dhe ndërkombëtar.
Pse në rajon ende kemi barriera administrative për sa i përket njohjes së diplomave? Çfarë duhet bërë për t’i eliminuar ato?
Ahmed Qazimi: Sa i përket njohjes së diplomave, qofshin ato kualifikime të arsimit të lartë (cikli i parë, i dytë dhe i tretë), apo kualifikime të fituara në arsimin e mesëm ose fillor, nuk ka barriera administrative, por këto janë procedura të rregulluara në përputhje me ligjet, aktet nënligjore dhe rregulloret tona.
Të gjithë e dimë se vendi ynë synon digjitalizimin, gjë që automatikisht nënkupton lehtësimin e të gjitha shërbimeve për qytetarët tanë dhe ata të huaj. Sa i përket njohjes së kualifikimeve të arsimit të lartë në Ballkanin Perëndimor, shumë shpejt do të fillojë zbatimi i Marrëveshjes për Njohjen Automatike të Kualifikimeve Akademike, dhe më vonë edhe i kualifikimeve profesionale pas anëtarësimit të vendit tonë në BE, prej të cilave vijnë shumica e aplikimeve të paraqitura në portalin tonë.
Kemi mijëra qytetarë që aktivisht kërkojnë punë, por nga ana tjetër, ka mungesë kuadri për mbi 10 mijë vende të lira pune. A i përgjigjet sistemi ynë arsimor nevojave të tregut të punës?
Ahmed Qazimi: Ministria e Arsimit dhe Shkencës po ndërmerr hapa aktivë për një përshtatje më efikase të sistemit arsimor me dinamikën e tregut të punës.
Në këtë drejtim, në bashkëpunim me odat ekonomike, punëdhënësit dhe institucionet e arsimit të lartë, po punohet në mënyrë të vazhdueshme dhe sistematike për modernizimin e programeve mësimore, futjen e arsimit dual si dhe promovimin e programeve studimore dhe trajnimeve që përputhen me nevojat reale të ekonomisë.
Për të identifikuar profesionet kryesore dhe mungesën e kuadrove, kryhen rregullisht analiza mbi gjendjen e tregut të punës, në bazë të të cilave përshtaten kuotat e regjistrimit në shkollat profesionale dhe universitetet. Vëmendje e veçantë i kushtohet zhvillimit të sektorit të IT-së, shkencave teknike, profesioneve mjekësore si dhe kualifikimeve në industrinë artizanale dhe prodhuese, ku mungesa e fuqisë punëtore është më e theksuar.
Gjithashtu, po punohet në zgjerimin e arsimit dual, i cili u mundëson nxënësve dhe studentëve të fitojnë aftësi praktike përmes pjesëmarrjes direkte në proceset e punës në kompani. Përmes forcimit të këtyre partneriteteve, të rinjtë fitojnë kompetenca të rëndësishme që rrisin ndjeshëm konkurrueshmërinë e tyre në tregun e punës.
Ministria po investon gjithashtu në përmirësimin sistematik të orientimit profesional të nxënësve, me qëllim që të rinjtë të kenë një pamje të qartë mbi mundësitë reale në tregun e punës dhe perspektivat që ofrojnë profilet e ndryshme arsimore, që në fazën e arsimit të mesëm.
Vendi ndan më pak se 1% të BPV-së për shkencën dhe zhvillimin inovativ. Si reflekton kjo në zhvillimin e përgjithshëm?
Ahmed Qazimi: Investimi në shkencë dhe zhvillimin inovativ përbën një nga sfidat kryesore strukturore për qëndrueshmërinë afatgjatë të përparimit ekonomik dhe shoqëror. Qeveria është e vendosur të rrisë investimet në zhvillimin e veprimtarisë kërkimore-shkencore dhe, në këtë drejtim, në buxhetin për vitin 2025 janë parashikuar 680 milionë denarë për shkencë, krahasuar me vitin e kaluar, kur për këtë qëllim ishin ndarë 380 milionë denarë. Ky trend i rritjes së buxhetit për shkencën do të vazhdojë edhe në vitet e ardhshme.

Teksti është zhvilluar në kuadër të projektit “Përfaqësim për zhvillim gjithëpërfshirës”, i mbështetur financiarisht nga Qeveria e Zvicrës përmes programit Civica Mobilitas.
Përmbajtja e këtij teksti është përgjegjësi e vetme e Forumit për Politika të Arsyeshme, IOHN dhe BIRC dhe në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohet se pasqyron pikëpamjet e Qeverisë së Zvicrës, Civica Mobilitas ose organizatave të saj zbatuese.

Kristina Ampeva, ish-punëtore tekstile nga Shtipi, sot është aktive në hulumtimin dhe mbrojtjen e të drejtave të punëtoreve tekstile në qytetet më të vogla të Maqedonisë së Veriut përmes shoqatës “Glasen Tekstilec”. Rreth pesë vjet më parë, kur Ampeva punonte në industrinë tekstile, kushtet dhe pagat ishin dukshëm më të ulëta. Sot ajo angazhohet edhe për përmirësimin e cilësisë së arsimit përmes reformave, të cilat duhet të përshtatin programet arsimore me nevojat e tregut të punës, ku përfshihet edhe industria tekstile. 
“Që të kemi arsim më cilësor, nevojiten reforma të thella, përfshirë zbatimin e Procesit të Bolonjës,” thotë Ampeva në një intervistë për Institutin BIRC, e cila publikohet në disa media partnere të organizatës. “Qëllimi i sistemit arsimor evropian është harmonizimi i politikave arsimore kombëtare, gjë që për Maqedoninë e Veriut nënkupton përmirësimin e cilësisë së mësimdhënies dhe zhvillimin e njohurive dhe aftësive të nevojshme për tranzicionin dixhital, social dhe të gjelbër.” 
Sipas saj, një nga mënyrat për t’u përfshirë aktivisht në këtë proces është përmes programeve arsimore evropiane, të cilat mundësojnë shkëmbime studentore dhe zhvillim të aftësive praktike. 
“Është thelbësore që institucionet tona arsimore të përfshihen në rrjetet evropiane dhe të inkurajojnë një interes më të madh të të rinjve për pjesëmarrje në programet e shkëmbimit,” thekson ajo. 
Ampeva gjithashtu beson se krijimi i kushteve më të mira për punë kërkimore në institucionet akademike është me rëndësi të madhe. “Investimi në material dhe burime shkencore do t’u mundësojë studentëve mundësi më të mira për hulumtim dhe ndërtim të karrierës në fushën e tyre,” nënvizon ajo. 

Në procesin e negociatave për anëtarësim në BE përfshihet edhe Klasteri 3, i cili përmban kapituj që kanë të bëjnë me reformat e domosdoshme për harmonizimin e sistemit tonë arsimor me atë evropian. Çfarë mund të bëhet në këtë drejtim?
Kristina Ampeva: Mendoj se për të pasur arsim më të mirë dhe më cilësor nevojiten reforma të thella, përfshirë zbatimin e Procesit të Bolonjës dhe hapa të tjerë të domosdoshëm për të nxitur zhvillimin në vend. Një nga qëllimet kryesore të sistemit arsimor evropian është harmonizimi i politikave arsimore kombëtare të vendeve anëtare, dhe për Maqedoninë e Veriut kjo është pjesë e kapitujve të negociatave për anëtarësim.  Qëllimi i këtij harmonizimi është arritja e objektivave të përbashkëta, pra ofrimi i arsimit cilësor – një arsim që ofron njohuri konkurruese, aftësi dhe vlera për t’u përballur në mënyrë efektive me sfidat evropiane, kryesisht në fushat e dixhitalizimit, tranzicionit social dhe të gjelbër. Mund të themi se sfidat evropiane janë edhe sfidat tona të ardhshme, prandaj oferta jonë arsimore duhet të përshtatet me të njëjtat standarde. Një nga mënyrat për t’u përfshirë në këto procese është përmes programeve arsimore evropiane, të cilat synojnë afrimin dhe forcimin e bashkëpunimit ndërinstitucional. Këtu do të përmend disa nga programet më të njohura arsimore, si Erasmus+, i cili mundëson shkëmbimin e studentëve dhe, si rezultat, fitimin e njohurive më të avancuara dhe aftësive praktike për të rinjtë. Gjithashtu, ekzistojnë shumë programe arsimore për zhvillimin e kapaciteteve të institucioneve për t’u përballur me sfidat e së ardhmes. Ajo që është thelbësore të bëhet është përfshirja më e madhe e institucioneve tona arsimore në rrjetet arsimore dhe bashkëpunimi me institucionet arsimore evropiane, si dhe nxitja e interesit tek të rinjtë për pjesëmarrje në programet e shkëmbimit. Gjithashtu, është e një rëndësie të madhe krijimi i një mjedisi të favorshëm për punë kërkimore në ambientet akademike, përmes investimeve dhe sigurimit të materialeve të disponueshme, me qëllim që studentët nga të gjitha fakultetet të kenë mundësi më të mira për kërkim dhe ndërtim të kapaciteteve dhe karrierës në fushën e tyre.
Si të bindim autoritetet dhe publikun për rëndësinë e një qasjeje ndërsektoriale? 
Kristina Ampeva: Vetëm përmes bashkëpunimit të vërtetë midis publikut dhe autoriteteve mund të arrihet qëllimi për metodologjinë ndërsektoriale të qasjes, me një theks të veçantë te vlerat themelore si e drejta për të studiuar, e drejta për të punuar dhe e drejta për një administratë të mirë. Mund të them lirisht se të gjitha politikat arsimore, ashtu si edhe politikat e tjera në nivel të BE-së, krijohen vetëm me një bashkëpunim të vërtetë midis palëve të interesuara. Duhet të nxitet një bashkëpunim më i mirë dhe të ekzistojë vullneti nga hartuesit e politikave për të dëgjuar nevojat e qytetarëve, sektorit privat, të rinjve, institucioneve dhe të gjithë faktorëve të tjerë shoqërorë. Nga ana tjetër, institucionet arsimore duhet të kenë një rol aktiv në përmirësimin e këtij bashkëpunimi përmes bashkëpunimit të ndërsjellë me të gjithë aktorët shoqërorë. Duhet të nisim nga fakti se gjithëpërfshirja dhe bashkëpunimi sjellin rezultate. Gjithashtu, duhet të përmendet edhe roli kyç i sektorit joqeveritar në ndërtimin dhe forcimin e kapaciteteve të të rinjve në vend. Ky qasje nxit një veprim të përbashkët drejt zgjidhjes së problemeve dhe sfidave.
A zbatohet Procesi i Bolonjës siç duhet dhe a ofron ai vlerën e tij kryesore – mobilitetin? 
Kristina Ampeva: Në raportin mbi Procesin e Bolonjës del qartë se çdo transformim kërkon një plan të mirëpërcaktuar dhe një periudhë të caktuar për zbatimin e tij të plotë. Procesi i Bolonjës nuk përfshin vetëm lëvizjen dhe ndryshimet në të dhënat akademike dhe njohjen e diplomave. Praktika duhet të përmirësohet, duke mundësuar më shumë vende për studentët në programet studimore, lehtësimin e procedurave për njohjen e diplomave të nivelit bachelor, master dhe doktoraturë. Në këtë mënyrë, studentët do të fitojnë njohuri më cilësore dhe do të zhvillojnë aftësi më të mira për kërkime shkencore dhe avancim profesional.
Si mund të sigurohet një ndërgjegjësim i vërtetë dhe gjithëpërfshirës i publikut për procesin e Bolonjës? 
Kristina Ampeva: Procesi i Bolonjës është bllokuar në shumë vende të Evropës dhe ne, si shtet, nuk duhet të lejojmë vonesa në zbatimin e tij. Për të garantuar një debat të vërtetë dhe gjithëpërfshirës mbi këtë çështje, duhet të organizohen diskutime publike dhe të krijohet një kulturë e mendimit kritik. Këto diskutime duhet të mbahen rregullisht, të paktën tre herë në vit, duke përfshirë ekspertë, institucione arsimore dhe studentë.
Kemi informacione se shumë të diplomuar kanë vështirësi në gjetjen e punës, ndërsa nga ana tjetër ka mungesë kuadri për më shumë se 10 vende të lira pune. A është sistemi ynë arsimor në përputhje me nevojat e tregut të punës? 
Kristina Ampeva:  Mendoj se jo. Sistemi ynë arsimor duhet të krijojë kuadro në përputhje me nevojat e tregut të punës. Në disa fusha ka një tepricë kuadrosh, ndërsa në të tjera ka mungesë të madhe të tyre. Një numër i madh të diplomuarve janë të detyruar të punojnë në fusha që nuk kanë lidhje me formimin e tyre akademik. Nuk ka një strategji të qartë që të përcaktojë nevojat e tregut të punës dhe t’i harmonizojë ato me arsimin. Biznesi dhe ekonomia duhet të zhvillohen në mënyrë të planifikuar dhe njëkohësisht të përshtaten me sistemin arsimor.
Vendi investon më pak se 1% të PBB-së për kërkime dhe zhvillim. Si e vlerësoni këtë në raport me zhvillimin e përgjithshëm?
Kristina Ampeva:  Nuk ka asnjë ndikim pozitiv. Nëse nuk investohet në kërkim, inovacion dhe zhvillim, nuk mund të presim përparim në asnjë fushë. Për shembull, në Suedi ka një qytet të quajtur Borås, i cili është një qendër për zhvillimin e industrisë së tekstilit, inovacione të gjelbra dhe riciklim të materialeve. Ky sektor ka mbështetje nga qeveria, komuna dhe sektori privat, të cilët investojnë në arsim, inovacione dhe zhvillim të qëndrueshëm.  Në vendin tonë, mungesa e investimeve në kërkim dhe zhvillim pengon progresin në të gjitha fushat. Për të arritur zhvillim të qëndrueshëm, duhet të përmirësojmë kapacitetet kërkimore dhe të përdorim burimet në mënyrë strategjike për një arsim cilësor. Vetëm kështu mund të presim përparim në politikat e inovacionit dhe zhvillimit ekonomik.

Teksti është zhvilluar në kuadër të projektit “Përfaqësim për zhvillim gjithëpërfshirës”, i mbështetur financiarisht nga Qeveria e Zvicrës përmes programit Civica Mobilitas.
Përmbajtja e këtij teksti është përgjegjësi e vetme e Forumit për Politika të Arsyeshme, IOHN dhe BIRC dhe në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohet se pasqyron pikëpamjet e Qeverisë së Zvicrës, Civica Mobilitas ose organizatave të saj zbatuese.

Katerina Kollozova, drejtoreshë e Institutit për Shkenca Sociale dhe Humanistike në Shkup (ISHSH), konsideron se arsimi nuk është vetëm një mjet për të fituar dije, por edhe një industri që ndryshon me shpejtësi për t’iu përshtatur nevojave bashkëkohore shoqërore dhe ekonomike. Instituti i saj, në partneritet me FRP dhe BIRC, është pjesë e projektit “Përfaqësim për zhvillim gjithëpërfshirës”, i mbështetur financiarisht nga Qeveria e Zvicrës përmes programit Civica Mobilitas, përmes të cilit synohet reforma e sistemit arsimor për ta harmonizuar atë me standardet evropiane dhe për ta përshtatur me tregun e punës.
Në një intervistë për revistën “Përballjet” të Fondacionit Friedrich Ebert, Kollozova thekson se transformimi i arsimit në një proces industrial nuk duhet të shihet negativisht. Në vend që të krijojë diploma pa asnjë kriter, ajo bën thirrje për një sistem arsimor që prodhon kuadro akademike të avancuara dhe eksperimentues me ide.
“Arsimi duhet të ndjekë një manifest të epokës së re – jo vetëm si një periudhë historike, por edhe si European Research Area (ERA)”, thotë Kolozova. “Ky koncept, të cilin Komisioni Evropian e pranon si prioritet strategjik, sugjeron që universitetet duhet të bëhen pjesë e proceseve industriale dhe jo vetëm qendra të teoritizimit.”
Duke iu referuar garës globale për dominimin teknologjik, Kollozova vë në dukje se arsimi dhe inovacioni tashmë janë pjesë e agjendës gjeopolitike, duke cituar presidenten e Komisionit Evropian, Ursula von der Leyen.
“Amerika ka një lidhje të drejtpërdrejtë midis universiteteve dhe institucioneve shtetërore, duke u mundësuar inovacioneve të bëhen pjesë e interesit publik”, thotë ajo. “Evropa duhet të orientohet drejt këtij modeli nëse dëshiron të mbetet konkurruese.”
Ajo e merr si shembull Kinën, e cila tashmë ka integruar shkencat humane, sociale dhe STEM në një fushë të vetme kërkimore dhe zhvillimore. “Kjo është një ndërdisiplinaritet i thellë që mundëson përparim thelbësor inovativ – diçka që Evropa ende nuk e ka arritur.”
Kollozova kritikon ashpër sistemin arsimor në Maqedoninë e Veriut, duke theksuar se ai është i mbërthyer në koncepte të vjetruara. “Po prodhojmë kuadro që nuk janë të përgatitur për realitetin e ri. Universitetet ende përdorin kurrikula në gjuhën serbo-kroate, gjë që është e pakuptimtë, sepse studentët nuk e kuptojnë këtë gjuhë”, thotë ajo.
Ajo kritikon gjithashtu burokratizimin e tepruar të arsimit të lartë, duke përmendur rastin e nostrifikimit të diplomave. “Profesorë që kanë doktoruar në Oksford dhe Kembrixh për vite të tëra nuk kanë mundur të nostrifikojnë diplomat e tyre. Ndërkohë, administrata merrte vendime pa marrë parasysh aspektet krijuese dhe inovative të akademisë.”
Kollozova thekson se problemi nuk është vetëm tek burokracia, por edhe në mentalitetin e institucioneve akademike. “Problemi nuk qëndron vetëm tek konservatorizmi patriarkal, por edhe tek egalitarizmi i trashëguar nga periudha socialiste, i cili dikur nënkuptonte barazi formale, por pa mekanizma realë për përparim.”
Ajo insiston se autonomia e universiteteve duhet të nënkuptojë autonominë e komunitetit akademik dhe jo atë të profesorëve individualë. “Në vend të zgjidhjeve të imponuara nga burokracia, akademia duhet të krijojë vetë mekanizmat për përzgjedhjen e cilësisë.”
Sipas Kollozovës, bota moderne nuk funksionon më sipas parimeve të neoliberalizmit global të viteve ’90. “Tani flasim për diçka që quhet ‘politikë planetare’ – një strategji gjeopolitike që e vendos zhvillimin teknologjik në qendër të konkurrencës globale. Zyrtarët evropianë e përdorin shpesh këtë term, dhe Maqedonia duhet ta kuptojë rëndësinë e tij.”
Ajo bën thirrje për një sistem arsimor që krijon kuadro të afta për të menduar kritikisht, për të inovuar dhe për t’u përshtatur me realitetet e reja gjeopolitike dhe teknologjike. “Nëse duam të ndërtojmë një shoqëri të bazuar në vlera si drejtësia, solidariteti, liria dhe barazia, duhet të rishqyrtojmë rolin e arsimit dhe t’i japim mundësinë një transformimi të vërtetë”, përfundon Kollozova.
Fondacioni Friedrich Ebert e nisi revistën “Sfidat” në vitin 2019 si një platformë për analiza dhe debate mbi sfidat kryesore politike dhe shoqërore me të cilat përballet Maqedonia e Veriut. Gjatë pesë viteve të fundit, janë publikuar 20 numra, duke mbuluar tema të ndryshme aktuale me kontribuues nga autorë të njohur nga vendi dhe rajoni. Analizat janë përqendruar në reformat dhe politikat me rëndësi strategjike, si dhe në vlerësimin kritik të zbatimit të tyre.

Teksti është zhvilluar në kuadër të projektit “Përfaqësim për zhvillim gjithëpërfshirës”, i mbështetur financiarisht nga Qeveria e Zvicrës përmes programit Civica Mobilitas.
Përmbajtja e këtij teksti është përgjegjësi e vetme e Forumit për Politika të Arsyeshme, IOHN dhe BIRC dhe në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohet se pasqyron pikëpamjet e Qeverisë së Zvicrës, Civica Mobilitas ose organizatave të saj zbatuese.

Mungesa e investimeve në arsim dhe zhvillim shkencor ndikon negativisht në përparimin e përgjithshëm shoqëror, veçanërisht në epokën e dijes dhe inovacionit, tha eksperti Ali Pajaziti, i cili njëherësh është edhe profesor në Universitetin e Evropës Juglindore (UEJL) në Tetovë.
“Shtetet që kryesojnë në këtë fushë, si Izraeli, Koreja e Jugut, SHBA, Suedia dhe Zvicra, investojnë përqindje të konsiderueshme të GDP-së në kërkim dhe zhvillim. Izraeli, i njohur si ‘Startup Nation’, shpenzoi 5.56% të GDP-së në këtë sektor në vitin 2021, ndërsa Koreja e Jugut, një lidere në teknologjinë 5G, investoi 4.93%,” theksoi Pajaziti.
Në kontrast, vendet me investime të ulëta në kërkim dhe zhvillim përballen me inovacion të kufizuar, progres të ngadaltë teknologjik dhe humbje të talenteve. “Shkencëtarët dhe studiuesit që nuk gjejnë mbështetje të mjaftueshme ekonomike, e shndërrojnë universitetin në një hapësirë thjesht akademike, pa performancë të mirëfilltë kërkimore,” shtoi ai, duke theksuar rrezikun e “fake science” – prodhimit të dijes formale, por jo inovative.
Sipas tij, investimet e pamjaftueshme në shkencë dhe teknologji ngadalësojnë përmirësimin e produktivitetit dhe konkurrueshmërisë, duke penguar gjetjen e zgjidhjeve për sfidat moderne në sektorë si shëndetësia, arsimi, energjia dhe mjedisi.
 
Në procesin e negociatave për anëtarësim në BE është edhe Klasteri 3, i cili përmban kapituj që kanë të bëjnë me reformat e nevojshme për harmonizimin e sistemit tonë arsimor me atë evropian. Çfarë mund të bëni ju në këtë drejtim?
Ali Pajaziti: Me ekspertizën në sferën e etikës mund të kontribuoj në afirmimin e një kodi për Kërkimin Shkencor që lidhet me parimet e integritetit në kërkimin shkencor, dinjitetin e profesionit, me zhvillimin dhe përmirësimin e vlerave morale dhe etike, mbrojtjen e vlerave të dijes e të ngjashme. Në aspektin sociologjik  mund të ndihmoj në afirmimin e binomit “shkenca-shoqëria”, në krijimin e profilit të intelektualit publik, mund të (ri)marr pjesë në projekte të përbashkëta hulumtuese. Një aspekt tjetër ku mund të ndihmojmë është edhe promovimi i diversitetit kulturor, avancimi i shprehjes kulturore dhe artistike të çdo entiteti në RMV, nga të mëdhenjtë deri te minorët. Në këtë drejtim studimet tona lidhur me multikulturalizmin e kontekstit të RMV pas-ohridase (2001) janë sfond për integrimin e kulturës në zhvillimin e qëndrueshëm shoqëror.
Si duhet bindur opinioni publik dhe autoritetet për nevojën e metodologjisë ndër-sektoriale të qasjes, me fokus të veçantë te vlerat themelore, si e drejta për të studiuar, e drejta për të punuar dhe e drejta për administratë të mire pune?
Ali Pajaziti: Metodologjia ndërsektoriale si qasje bashkëpunuese mes aktorëve dhe hisedarëvë të ndryshëm për një kauzë apo për të adresuar një çështje të caktuar është e domosdoshme për funksionimin e shëndetshëm të shoqërisë. Opinioni publik dhe qeveritarët duhet bindur se qasja parcialiste është inefektive, se sektorë si arsimi, punësimi dhe qeverisja e mirë janë të ndërvarura mes vete dhe se sfidat e njërit prekin edhe tjetrin. S’ka shoqëri të shëndoshë dhe stabile (siç është parë edhe në rastin e Maqedonisë së dikurshme) nëse një pjese të popullatës i mohohet e drejta për të studiuar, nëse diskriminohet në punë(sim) dhe nëse kemi administratë jonfunksionale. Duhet të bindet komuniteti se qasje duhet të jetë “performance-based” jo etnike, religjioze, rajonale etj. Pa drejtësi sociale s’ka përparim ekonomik, mirëqenie, zhvillim të qëndrueshëm. Qasja funksionaliste që shoqërinë e sheh si një organizëm është shumë me peshë në këtë drejtim. Administrata e ngathët iu shkakton probleme të gjithëve, qeverisë, qytetarit, biznesit, OJF-vë, andaj të gjithë duhet të aktivizohen në ndërtimin e një shoqërie të qëndrueshme, të shkathët dhe të drejtë.
A po zbatohet siç duhet Procesi i Bolonjës dhe sa e ofron vlerën e tij themelore – mobilitetin?
Ali Pajaziti: Maqedonia e Veriut nga viti 2003 është pjesë e procesit të Bolonjës, gjegjësisht e filozofisë së Bolonjës, si një qasje e re. Sipas Raportit të KE-së të vitit 2024, në RMV sfidë kryesore mbetet përmirësimi i cilësisë së arsimit të lartë përmes zhvillimit të proceseve të akreditimit dhe sigurimit të cilësisë. Duhet të miratohet një model i ri për financimin e arsimit të lartë. Sipas Bankës Botërore (2017) kompanitë në Maqedoninë e Veriut raportojnë vështirësi në gjetjen e punonjësve me aftësi teknike dhe aftësi më të gjerë kognitive, sociale dhe emocionale. 1/3 e të diplomuarve ka një kualifikim që nuk përshtatet mirë me kërkesat e punës së tyre, ndërsa 1/3 tjetër e të diplomuarve janë tepër të arsimuar për punën që bëjnë (ETF, 2017). Te ne procesi i Bolonjës më tepër është reduktuar në formë sesa në esencë. Një problem tjetër janë kreditë; studentët me 180 kredi, për shkak të prob;lemeve në punësim, janë të detyruar që të vazhdojnë masterin.
Në periudhën 2014-2020 në kuadër të projekteve të ndryshme 3.291 studentë (në studime dhe traineeship) dhe  893 profesorë kanë realizuar lëvizshmërinë akademike mes Maqedonisë së Veriut dhe shteteve anëtare të BE-së dhe shteteve kandidate, kurse 107 mësimdhënës (training, teaching) në vendet joanëtare. Mundësitë janë shumë të mëdha, por nga universitetet shqiptare shfrytëzimi i fondeve për mobilitet është i pakënaqshëm. Ka raste kur mobliteti më tepër shihet si aventurë, turizëm sesa si eksperiencë dhe shans për avancim akademik dhe profesional.
Si duhet ngritur vetëdija e publikut profesional dhe më gjerë për rëndësinë e Procesit të Bolonjës?
Ali Pajaziti: Duhet të ketë fushatat edukative; institucionet qeveritare, universitetet dhe organizatat profesionale përmes seminareve, punëtorive dhe burimeve online duhet t ta shpjegojnë Procesin e Bolonjës, objektivat e tij dhe përfitimet për shoqërinë më të gjerëjo vetëm për popullatën akademike (mësimdhënësit dhe studentët). Ata duhet të ngulmojnë në avantazhet afatgjata për studentët, edukatorët dhe ekonominë, duhet të tregohet rëndësia e nxitjes së hulumtimit dhe inovacionit, mobilitetit të studentëve, standardizimit të strukturave akademike, të arsimit të bazuar në kompetenca (e jo në teori të thatë dhe banale), njhohjen ndërkombëtare të kualifikimeve, rritjes së transparencës dhe përgjegjësisë dhe të mësimit të bazuar te studenti (student-centred learning). Në këtë drejtim mund të ndihmojnë edhe stafi dhe studentët përfshirë në mobilitet që janë storje suksesi, figura publike etj.
Pse në rajon ende kemi barriera administrative kur bëhet fjalë për njohjen e diplomave? Çfarë duhet bërë për t’i eliminuar ato?
Ali Pajaziti: Shtetet duhet të kuptojnë rolin e kapitalit njerëzor në ekonominë moderne si një nga faktorët kyç për rritjen shumëpërmasore të shoqërisë. Si shkaqe mund të jenë mungesa e procedurave të standardizuara, burokratizimi Balkan style, proceset e ngadalshme dhe dhe komplekse administrative, dallimet në programet mësimore, sistemet e ndryshme të vlerësimit… problemet politike si mes Kosovës dhe Serbisë. Në këtë drejtim mund të ndihmojë harmonizimi i strukturave akademike, fuqizimi i bashkëpunimit rajonal dhe ndërkombëtar, ndjekja e kërkesave si ato të BE-së për njohje të ndërsjellë nëpërmjet harmonizimit dhe logjikës së utilization of skills. Vetë procesi i Bolonjës, përmes European Higher Education Area – EHEA ka për qëllim të lehtësojë lëvizjen e studentëve dhe stafit, të bëjë arsimin e lartë më të përfshirë dhe të aksesueshëm, dhe të bëjë arsimin e lartë në Evropë më tërheqës dhe konkurrues në shkallë globale, të sjellë më tepër koherencë në sistemet e arsimit të lartë gjithandej Europës.
Ne kemi rreth një mijë qytetarë që aktivisht kërkojnë punë, por në anën tjetër ka mungesë të kuadrit për mbi 10 mijë vende të lira pune. A po i përgjigjet sistemi ynë arsimor nevojave të tregut të punës?
Ali Pajaziti: Këto shifra tregojnë një diskprepancë mes orientimit profesional dhe tregut të punës, tregojnë se sistemi arsimor nuk është duke i pajisur individët me aftësitë dhe njohuritë e nevojshme për t’i përmbushur kërkesat e tregut të punës, se ka një hendek të madh midis trajnimeve dhe kualifikimeve që ofron sistemi arsimor dhe nevojat reale të punëdhënësve në sektorë të ndryshëm. Një sistem që ka lanë anash shkollat e zanateve dhe zejeve, ato tregtare, arsimin profesional ose aftësitë teknike të nevojshme për të kryer detyra të veçanta në lëmi të ndryshme natyrisht se do të përballet me një dukuri të tillë. Te ne mbizotëron ideja se mbizotëron ideja se nxënësit e mirë shkojnë në gjimnaz kurse të dobëtit në shkolla profesionale, ku nuk ka para, nuk ka karrierë, ndërsa sot trendet flasin ndryshe. Punëtorët që zotërojnë zanate paguhen thuajse sa akademikët, madje edhe më shumë; janë të kërkuar edhe në vendet perëndimore. Sot me gjimnaz je i gatshëm për çdo drejtim, por je edhe në një mjegullnajë të madhe lidhur me profesionin e së ardhmes. Jo të gjithë duhet të mendojmë brenda kornizës “juridik, ekonomik, mjekësi”. Ka të rinjë që humbin talentin e bashkëlindur duke mësuar diçka që nuk iu shkon. Detektimi i talenteve duhet të jetë agjendë nr. 1 e mësimdhënësve, kuptohet në bashkëpunim me prindërit.
Vendi ndan më pak se 1% të GDP-së për shkencë dhe zhvillim inovativ. Si reflekton kjo në zhvillimin e përgjithshëm?
Ali Pajaziti: Normalisht se ndikon negativisht duke pasur parasysh se jetojmë në shoqërinë e dijes dhe të shkencës, kur avancimi në shkencë është shtylla kryesore e zhvillimit të përgjithshëm shoqëror. Shtetet që prijnë në në këtë drejtim janë Izraeli që më 2021 ka investuar në arsim dhe zhvillim 5.56 % të GDP-së (e mbiquajtur Startup Nation), KOrea Jugore (4.93 %), e njohur me 5G teknologjinë, SHBA dhe Suedia 3.46 %, Zvicra 3.36 %, Mbretëria e Bashkuar 2.91 %, Slovenia 2.13%, të cilat kur i krahasojmë me vendin tonë e vërejmë se pse jemi aty ku jemi. Refleksion i kësaj shifre të vogël janë inovacionet e kufizuara në numër dhe avancimin teknologjik i mangët, ngadalësimi i përparimit teknologjik që është thelbësor për përmirësimin e produktivitetit, konkurrueshmërisë dhe për zgjidhjen e sfidave moderne në sektorë si shëndetësia, arsimi, energjia, mjedisi. Ndërkohë shteti dhe qytetarët e humbin hapin në zbulime/shpikje, në konkurencën globale, ndodh tretja apo humbja si shiu në zhavor të talenteve të reja (talent drain), “gjenitë” zgjedhin vendet ku ata do ta gjejnë veten (brain drain) etj. Shkencëtarët dhe hulumtuesit që nuk janë të motivuar edhe materialisht universitetin e shndërrojnë në zonë ligjërimi, mësimdhënieje, pa performanca të mirëfillta kërkimore; pikët e kërkuara nga platformat e ndryshme të evaluimit të artikujve dhe avancimet në thirrje arrihen në këtë ose në atë mënyrë, por ama hulumtimet e mirëfillta inovative mungojnë. Pra kjo shkakton gjenerimin e FAKE SCIENCE, shkencës së formalitetit.

Teksti është zhvilluar në kuadër të projektit “Përfaqësim për zhvillim gjithëpërfshirës”, i mbështetur financiarisht nga Qeveria e Zvicrës përmes programit Civica Mobilitas.
Përmbajtja e këtij teksti është përgjegjësi e vetme e Forumit për Politika të Arsyeshme, IOHN dhe BIRC dhe në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohet se pasqyron pikëpamjet e Qeverisë së Zvicrës, Civica Mobilitas ose organizatave të saj zbatuese.

Veli Kreci është profesor i rregullt në Fakultetin e Shkencave Sociale pranë Universitetit të Evropës Juglindore (UEJL) në Tetovë. Ai është autor i disa studimeve shkencore të publikuara në revista prestigjioze shkencore, të cilat fokusohen në përmirësimin e cilësisë së arsimit, dixhitalizimin dhe reformat në politikat publike dhe administratë.
Njëkohësisht, Kreci është drejtor ekzekutiv i Institutit “Max van der Stoel”, i cili funksionon në kuadër të të njëjtit universitet dhe ka për synim kryesor përmirësimin e cilësisë së arsimit dhe kërkimit shkencor.
“Ne nuk jemi një vend i madh me burime të shumta për përparim të ndjeshëm në shkencë, por përmes politikave të menduara mirë për zhvillimin shkencor mund të mobilizojmë burimet ekzistuese përmes rrjetëzimit, duke arritur kështu më shumë efikasitet,” thotë Kreci në këtë intervistë.
Sipas tij, ne po mbetemi prapa në të gjitha fushat kur bëhet fjalë për arsimin. “Nga njëra anë, arsimi duhet të krijojë kuadro në përputhje me nevojat e tregut të punës, dhe nga ana tjetër, përmes inovacioneve, të transformojë industrinë dhe shoqërinë, duke krijuar vende të reja pune. Fatkeqësisht, po mbetemi prapa në të dyja drejtimet,” thekson Kreci.
Gjithashtu, Kreci flet për nevojën e reformave në arsim, zbatimin e Procesit të Bolonjës dhe hapat e tjerë të domosdoshëm për të arritur një zhvillim gjithëpërfshirës në vend.
 
Në procesin e negociatave për anëtarësim në BE përfshihet edhe Klasteri 3, i cili përmban kapituj që lidhen me reformat e nevojshme për harmonizimin e sistemit tonë arsimor me atë evropian. Çfarë mund të bëni ju në këtë drejtim?
Veli Kreci: Një nga synimet kryesore të sistemit arsimor evropian është harmonizimi i politikave arsimore kombëtare të vendeve anëtare, dhe në rastin e Republikës së Maqedonisë së Veriut, kjo është pjesë e kapitujve të negociatave për anëtarësim. Qëllimi i kësaj harmonizimi është arritja e objektivave të përbashkëta, pra sigurimi i një arsimi cilësor – një arsim që do të ofrojë njohuri, aftësi dhe vlera konkurruese për t’u përballur me sfidat evropiane, kryesisht në fushat e dixhitalizimit, tranzicionit social dhe atij të gjelbër. Nga kjo kuptojmë se sfidat evropiane janë edhe sfidat tona të ardhshme, prandaj oferta jonë arsimore duhet të dizajnohet në përputhje me të njëjtat parametra. Mënyra se si mund të përfshihemi aktivisht në këto procese është përmes programeve arsimore evropiane, të cilat synojnë afrimin dhe forcimin e bashkëpunimit ndërinstitucional. Do të përmend disa nga programet më të njohura arsimore, si Erasmus+ për shkëmbim dhe bashkëpunim ndërinstitucional, Creative Europe, Aleanca e Universiteteve, si dhe Horizon Europe për kërkim dhe inovacion. Ekzistojnë shumë programe arsimore për zhvillimin e kapaciteteve institucionale për t’u përballur me sfidat e ardhshme. Ajo që duhet bërë është një përfshirje më e madhe e institucioneve tona arsimore në rrjetet arsimore dhe bashkëpunimi me institucionet evropiane të arsimit, si dhe inkurajimi i të rinjve për të marrë pjesë në programet arsimore të shkëmbimit. Po ashtu, me rëndësi të madhe është krijimi i një mjedisi të përshtatshëm për kërkimin shkencor në institucionet akademike, përmes investimeve në laboratorë. Ne, si institucion, kemi kohë që përpiqemi të arrijmë këto synime. Megjithatë, çdo transformim kërkon përkushtim, durim dhe kohë. Sigurisht, duhet punuar fort për të krijuar kuadro që do të zotërojnë këto aftësi.
Si të binden autoritetet dhe publiku për nevojën e metodologjisë ndërsektoriale të qasjes, me fokus të veçantë te vlerat themelore si e drejta për të studiuar, e drejta për të punuar dhe e drejta për një administratë të mirë?
Veli Kreci: Përgjigja ime do të ishte – vetëm përmes bashkëpunimit të vërtetë. Shikoni, të gjitha politikat arsimore, ashtu si edhe politikat e tjera në nivel të BE-së, krijohen përmes një konsultimi të gjerë me të gjithë aktorët e përfshirë. Flas për konsultime reale. Krijuesit e politikave duhet të jenë të hapur ndaj nevojave të të rinjve, qytetarëve, sektorit privat, institucioneve dhe të gjithë faktorëve të tjerë shoqërorë. Nga ana tjetër, institucionet arsimore duhet të luajnë një rol aktiv në forcimin e këtij bashkëpunimi përmes një kolaborimi të ndërsjellë me të gjithë aktorët e shoqërisë. Duhet të kuptojmë se gjithëpërfshirja dhe bashkëpunimi sjellin rezultate. Ne shpesh përdorim qasjen “quadruple helix”, e cila nënkupton bashkëpunimin midis aktorëve kyç të shoqërisë – industrisë, politikës, sektorit joqeveritar dhe arsimit. Kjo qasje nxit veprimin e përbashkët për zgjidhjen e problemeve dhe përballimin efikas të sfidave.
A po zbatohet siç duhet Procesi i Bolonjës dhe sa e ofron ai vlerën e tij themelore – mobilitetin?
Veli Kreci: Mendoj se ne, si aktorë të politikave arsimore, nuk arritëm të diskutojmë mjaftueshëm për Procesin e Bolonjës para se ta implementonim. Disa si të them, u ngutëm me zbatimin e sistemit pa e përshtatur modelin ekzistues arsimor. Çdo transformim kërkon një plan të mirëpërgatitur dhe një periudhë të caktuar për zbatim gradual. Për këtë arsye, nuk arritëm t’i shfrytëzojmë plotësisht përfitimet që ofron Procesi i Bolonjës, i cili nuk nënkupton vetëm mobilitet, por mbi të gjitha një ndryshim në mënyrën e mësimdhënies dhe të nxënies. Është thelbësore të theksohet gjithëpërfshirja në procesin arsimor dhe zhvillimi i aftësive përmes metodave praktike, siç janë shkrimi i punimeve kërkimore, përdorimi i mjeteve kërkimore, prezantimi i rezultateve etj. Përmes një qasjeje të tillë, studentët jo vetëm që fitojnë dije, por zhvillojnë edhe aftësinë për ta analizuar dhe transmetuar atë në mënyrë kritike.
Si do ta rrisni ndërgjegjësimin e publikut profesional dhe të gjerë për rëndësinë e Procesit të Bolonjës?
Veli Kreci: Vetëm përmes diskutimeve dhe analizave gjithëpërfshirëse mund të sqarohet se çfarë përfaqëson dhe çfarë NUK përfaqëson Procesi i Bolonjës. Kam ndjesinë se publiku i gjerë i lidh drejtpërdrejt problemet në arsimin e lartë me këtë proces. Si komunitet profesional, kemi detyrimin ta sqarojmë këtë supozim me argumente të forta, në mënyrë që të mos mbetemi prapa zhvillimeve arsimore evropiane. Procesi i Bolonjës në Evropë është në një fazë të avancuar, dhe ne nuk mund të lejojmë që të mbetemi prapa në zbatimin e tij.

Pse në rajon ende kemi barriera administrative kur bëhet fjalë për njohjen e diplomave? Çfarë duhet bërë për t’i hequr ato?
Veli Kreci: Sipas mendimit tim, kjo vjen si pasojë e ndryshimeve të shpeshta në ligjet për arsimin e lartë, mospërputhjes së proceseve arsimore me sistemin arsimor evropian dhe, natyrisht, barrierave administrative të panevojshme. Para së gjithash, duhet të kemi një harmonizim të plotë të krediteve ECTS dhe një diferencim të qartë midis studimeve bachelor trevjeçare dhe katërvjeçare. Mendoj se Sistemi Evropian i Transferimit të Krediteve (ECTS) e rregullon mjaft mirë procesin e njohjes së diplomave dhe, për t’u bërë pjesë e hapësirës arsimore evropiane, duhet të thjeshtojmë procedurat për njohjen e tyre.
Ne kemi rreth një mijë qytetarë që aktivisht kërkojnë punë, por nga ana tjetër ka mungesë të kuadrove për mbi 10 mijë vende të lira pune. A i përgjigjet sistemi ynë arsimor nevojave të tregut të punës?
Veli Kreci: Është e qartë se nuk i përgjigjet. Por këtu dua të theksoj një rol shtesë të sistemit arsimor – arsimi duhet të jetë një nxitës për krijimin e vendeve të reja të punës përmes inovacionit. Nga njëra anë, arsimi duhet të formojë kuadro në përputhje me nevojat e tregut të punës, ndërsa nga ana tjetër, përmes inovacioneve, të transformojë industrinë dhe shoqërinë, duke gjeneruar kështu vende të reja pune. Fatkeqësisht, po mbetemi prapa në të dyja drejtimet. Një tjetër problem është mungesa e bashkëpunimit funksional me industrinë, përkatësisht mungesa e mekanizmave për përfshirjen e potencialeve të ardhshme të punësimit në tregun e punës që gjatë studimeve. Për shembull, studentët e vitit të dytë duhet të përfshihen aktivisht në ambientin e punës përmes programeve të praktikës (praktikë e paguar), çka do të rriste interesin e tyre që në vitet e hershme të studimeve. Gjithashtu, nevojitet një përfshirje më e madhe e studentëve në projekte me industrinë dhe institucionet, në mënyrë që të afrohen të dyja palët dhe të rritet ndërgjegjësimi për pritshmëritë e ndërsjella – nga njëra anë industria dhe nga ana tjetër studentët si punonjës të mundshëm në të ardhmen.
Vendi ndan më pak se 1% të PBB-së për shkencë dhe zhvillim inovativ. Si reflektohet kjo në zhvillimin e përgjithshëm?
Veli Kreci: Aspak nuk reflektohet. Nuk kemi zhvillim. Është e paarsyeshme të presim që do të kemi kapacitete konkurruese kërkimore pa investime të mjaftueshme në hulumtim. Pa dyshim, përqindja e investimeve duhet të rritet, dhe duke pasur parasysh kushtet tona kërkimore, duhet të inkurajohet bashkëpunimi midis institucioneve kryesore kërkimore për të mobilizuar më efikasisht burimet. Ne nuk jemi një vend i madh me burime të mëdha për një përparim të konsiderueshëm në shkencë, por përmes politikave të mirëplanifikuara për zhvillimin shkencor mund të mobilizojmë burimet ekzistuese përmes rrjetëzimit, duke arritur kështu më shumë efikasitet. Një praktikë e njohur dhe e suksesshme në zhvillimin shkencor është rrjetëzimi ndërinstitucional, i cili sjell rezultate konkrete. Vetëm përmes një qasjeje të tillë mund të presim përparim.

Teksti është zhvilluar në kuadër të projektit “Përfaqësim për zhvillim gjithëpërfshirës”, i mbështetur financiarisht nga Qeveria e Zvicrës përmes programit Civica Mobilitas.
Përmbajtja e këtij teksti është përgjegjësi e vetme e Forumit për Politika të Arsyeshme, IOHN dhe BIRC dhe në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohet se pasqyron pikëpamjet e Qeverisë së Zvicrës, Civica Mobilitas ose organizatave të saj zbatuese.

Petar Atanasov, ish-zëvendësministër i Arsimit dhe Shkencës në Qeverinë e Republikës së Maqedonisë së Veriut dhe profesor universitar, thotë se reformat në arsim janë një parakusht kyç për zhvillimin e përgjithshëm.
Në një intervistë për Institutin BIRC, ai thekson se shkenca dhe kërkimet shkencore janë prioritet i BE-së, ndërsa arsimi është detyrë e jona kombëtare.
Sipas tij, sektori i arsimit ka mbetur në margjina gjatë 30 viteve të fundit dhe dëmet janë afatgjata.
Pa një arsim cilësor, nënvizon Atanasov, nuk ka kapital të mirë njerëzor dhe shanset për zhvillim ekonomik dhe shoqëror janë më të vogla.
– Në procesin e negociatave për anëtarësim në BE është edhe Klasteri 3, i cili përfshin kapituj që lidhen me reformat e nevojshme për harmonizimin e sistemit tonë arsimor me atë evropian. Çfarë mund të bëjmë në këtë drejtim?
Petar Atanasov: Në këtë fushë, arsimi dhe shkenca, kemi disa sfida në nivele të ndryshme. Disa prej tyre mund t’i tejkalojmë vetë, si në sektorin e arsimit, për shembull, por disa të tjera kërkojnë angazhimin e të gjitha burimeve dhe kapaciteteve të shtetit, si në shkencë dhe kërkime shkencore. Nevojitet një mobilizim i përgjithshëm i institucioneve shtetërore dhe të gjithë sektorit publik, duke përfshirë universitetet. Shteti ynë ka kaluar procesin e skriningut dhe ekipi që ishte në Bruksel paraqiti mirë pozicionet tona në kapitujt 25 (shkenca dhe kërkimet shkencore) dhe 26 (arsimi dhe kultura). E dimë se nevojiten ligje dhe politika më të mira, si dhe konsensus politik për të ndërtuar sistemin tonë arsimor, por ai gradualisht duhet të afrohet me cilësinë e sistemeve arsimore të vendeve anëtare të BE-së. Dua ta përsëris, shkenca dhe kërkimet shkencore janë prioritet i BE-së, ndërsa arsimi është detyrë e jona kombëtare. Arsimi si sektor ka mbetur në margjina gjatë 30 viteve të fundit dhe dëmet janë afatgjata. Pa arsim cilësor, nuk ka kapital të mirë njerëzor dhe shanset për zhvillim ekonomik dhe shoqëror janë më të vogla.
– Si të bindim autoritetet dhe publikun për nevojën e një metodologjie ndërsektoriale të qasjes, me fokus të veçantë në vlerat themelore si e drejta për të studiuar, e drejta për të punuar dhe e drejta për administratë të mirë?
Petar Atanasov: Të drejtat lidhen me mundësitë dhe kapacitetet që krijohen. Ne kemi një arsim mesatar, një ekonomi që kryesisht nuk ofron vende pune të paguara mirë, si dhe një përzgjedhje negative në avancimin në institucionet shtetërore. Për të përparuar, të gjithë sektorët duhet të koordinohen brenda Qeverisë dhe të ketë bashkëpunim ndërsektorial. Ky kurrë nuk ka qenë një aspekt i fortë tek ne, sepse çdo institucion ndjek politikat e veta. Qeverisja e mirë është një përfitim cilësor, ndërsa sasia nuk matet me sa herë dikush ju ka ndihmuar për të “përfunduar” një punë. Ne jetojmë në tre botë: personale/familjare, në komunitet dhe në shoqëri. Bota e parë është përgjegjësi personale, e dyta është bota e qeverisjes lokale dhe nevojave të komunitetit, ndërsa bota e shoqërisë përputhet me shtetin ku jetoni. Shoqëria jonë është shumë e polarizuar politikisht, etnikisht, dhe madje edhe fetarisht në një nivel mikro. Prandaj, për të pasur arsim më të mirë, standard më të lartë dhe qeverisje më të mirë, duhet të punojmë për këtë – nga BE-ja nuk do të marrim asgjë si dhuratë, zhvillimin tonë duhet ta realizojmë vetë. Segmentimi i shoqërisë duhet të zgjidhet përmes politikave integruese të qëndrueshme dhe përmirësimit të funksionimit të institucioneve. Ndryshimet janë të domosdoshme për të ecur përpara.
– A po zbatohet siç duhet Procesi i Bolonjës dhe sa ofron ai vlerën e tij bazë – mobilitetin?
Petar Atanasov: Bolonja u krijua për të harmonizuar arsimin midis Lindjes dhe Perëndimit, për të afruar sistemet arsimore kombëtare të vendeve anëtare. Qëllimi ishte matja e elementeve arsimore (çfarë mësohet), rrjetëzimi në hapësirën akademike evropiane dhe mobiliteti i studentëve dhe profesorëve. Në disa aspekte, Procesi i Bolonjës nuk po zbatohet siç duhet, por kjo është përgjegjësi e secilit shtet. Lidhur me mobilitetin, ekziston mobilitet i brendshëm dhe i jashtëm. Tek ne nuk funksionon as mobiliteti i brendshëm. Gjithçka duket statike në arsimin e lartë. Mobiliteti i jashtëm po rritet çdo vit. Ka shumë studentë tanë jashtë vendit, ndërsa në fushën shkencore, mobiliteti mbetet pas. Mbase është koha për të investuar më shumë në mobilitetin shkencor.
– Si do të rrisni ndërgjegjësimin e publikut dhe ekspertëve për rëndësinë e Procesit të Bolonjës?
Petar Atanasov: Në fakt, ndërgjegjësimi duhet të rritet për nevojën e një arsimi më cilësor dhe më shumë projekte kërkimore. Bolonja është vetëm një tregues për të parë ku jemi dhe sa na duhet për të arritur standardet e kërkuara.
– Pse në rajon ende kemi barriera administrative kur bëhet fjalë për njohjen e diplomave? Çfarë duhet të bëhet për t’i hequr ato?
Petar Atanasov: Detyra është “e thjeshtë”: të zgjidhen krimi dhe korrupsioni në arsimin e lartë. Të mos ketë më diploma të rreme dhe të falsifikuara, çdo diplomë të garantojë atë që shkruhet në të, të bëhemi anëtarë të organizatave evropiane që garantojnë sigurimin e cilësisë në arsimin e lartë, etj. Tregu i diplomave të blera ka qenë i pranishëm për një kohë të gjatë në të gjithë rajonin, veçanërisht në disa shtete që i njohin të gjithë. Problemet në këtë fushë janë akumuluar ndër vite dhe nuk e di nga duhet të fillohet. Nevojitet një bazë e mirë të dhënash dhe lidhje më e fortë mes universiteteve për të reduktuar aktivitetet korruptive dhe diplomat e falsifikuara. Ministria e Arsimit po përpiqet të rregullojë gjërat, por kjo nuk do të ndodhë as shpejt dhe as lehtë. Në vendin tonë, nevojitet gjithashtu optimizimi i universiteteve. Disa fakultete duhet të shpërndahen, por përmes një përqendrimi në cilësi. Si shtet, ne nuk kemi kapacitet për më shumë se dy universitete publike. Gjithashtu, në çdo fushë kemi disa profesorë dhe studiues të mirë, ata duhet të mbështeten dhe të mundësohet një cilësi më e lartë e punës që bëjmë. Çdo akademik, sipas mendimit tim, ka pesë detyra kryesore në karrierën e tij: duhet të japë mësim, të kryejë kërkime, të botojë, të krijojë gjeneratën e re akademike dhe të marrë pjesë në jetën publike në një mënyrë të përshtatshme.
– Ne kemi disa mijëra qytetarë që kërkojnë punë aktivisht, por nga ana tjetër ka mungesë të fuqisë punëtore për mbi 10 mijë vende të lira pune. A i përgjigjet sistemi ynë arsimor nevojave të tregut të punës?
Petar Atanasov: Në përgjithësi, jo. Për një periudhë të gjatë, problemi ishte politika e papërshtatshme e regjistrimeve. Megjithatë, problemi më i madh është mesatarësia e cilësisë që ofron arsimi. Hartuesit e politikave duhet të vendosin për pikën e ekuilibrit midis thellësisë dhe gjerësisë së njohurive në arsim dhe përgatitjes për aftësi dhe njohuri specifike, të gatshme për tregun e punës. Prandaj, çdo segment i procesit arsimor duhet të përmirësohet. Megjithatë, përgjegjësinë duhet ta marrin ata që krijojnë ligjet dhe standardet që duhet të përmbushen. Shpallja e konceptit të të mësuarit gjatë gjithë jetës na obligon për përparim të vazhdueshëm në çdo segment të shoqërisë dhe ekonomisë. Bota urgjentisht ka nevojë për dy lloje të kuadrove cilësorë: ekspertë në fushën e ekonomisë dhe kritikë të realitetit shoqëror. Në çdo rast, meritokracia duhet të ketë ndikimin e saj.
– Shteti ndan më pak se 1% të PBB-së për shkencën dhe zhvillimin inovativ. Si reflektohet kjo në zhvillimin e përgjithshëm?
Petar Atanasov: Ajo që e ndajmë është e pamjaftueshme, edhe pse vitet e kaluara është investuar diçka. Tre fjalët magjike janë kërkimi, zhvillimi dhe inovacioni. Ato vende që përparojnë kanë një përqindje të lartë investimesh në kërkime dhe zhvillim, diku edhe mbi 3 për qind, veçanërisht nga financimi i arsimit. Ne kemi stagnuar për një kohë të gjatë nën një për qind. Të gjitha analizat tregojnë se me investime në këto sektorë, në planin afatgjatë përfitojnë si ekonomia, ashtu edhe shoqëria. Ne jemi tmerrësisht të pakoordinuar edhe në lidhje me kapacitetet tona. Njëkohësisht, kemi detyrim të përshtatemi me hapësirën shkencore evropiane, të përfshihemi në programet kornizë evropiane dhe të sigurojmë kapacitetet e nevojshme për këtë. Por mbi të gjitha, kemi një detyrim të brendshëm për të investuar në kapitalin akademik njerëzor, sepse vetëm kështu do të kemi kuadro të përgatitura për konkurrencë dhe zhvillim. Sa i përket arsimit, këtu përballemi me një përgjegjësi personale si vend kandidat. Duhet të punojmë për përmirësimin e politikave sipas standardeve evropiane, sipas direktivave dhe dokumenteve të miratuara, por edhe sipas standardeve ndërkombëtare, atyre në analizat e Bankës Botërore dhe OECD-së. Analizat janë të sakta, e dimë saktësisht çfarë duhet të bëjmë, para së gjithash, integrimin e aktiviteteve në fushën e arsimit dhe trajnimit, si dhe forcimin e kapaciteteve për menaxhimin e programeve evropiane për arsimin.

Teksti është zhvilluar në kuadër të projektit “Përfaqësim për zhvillim gjithëpërfshirës”, i mbështetur financiarisht nga Qeveria e Zvicrës përmes programit Civica Mobilitas.
Përmbajtja e këtij teksti është përgjegjësi e vetme e Forumit për Politika të Arsyeshme, IOHN dhe BIRC dhe në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohet se pasqyron pikëpamjet e Qeverisë së Zvicrës, Civica Mobilitas ose organizatave të saj zbatuese.