CMPG

Sanksionet ndërkombëtare ndaj politikanëve dhe figurave të biznesit në Maqedoninë e Veriut kanë zbuluar korrupsionin dhe kanë…

Autor: M-r Bardhyl Zaimi
Sistemi arsimor në Maqedoninë e Veriut në asnjë rast duket se nuk ka arritur t’u rezistojë turbulencave të shumta politike të periudhës së tranzicionit, ndikimeve partiake dhe ndikimeve tjera që në masë të madhe kanë ulur nivelin e cilësisë. Në Maqedoninë e Veriut, nuk është arritur të krijohet një sistem koherent në fushën e arsimit që do t’i përgjigjej profesionalizimit dhe përkushtimit maksimal që e kërkon kjo fushë kaq e rëndësishme e shoqërisë. Përkundrazi, gjatë tërë kohës janë vërejtur eksperimente në politikat arsimore, zgjidhje të çastit, zgjidhje që më tepër kanë qenë improvizime se sa realisht të hyhet në një transformim cilësor të gjithanshëm që nënkupton suazë ligjore të mirëmenduar, dokumente të përpiluara nga profesionistë të fushës dhe strategji afatgjate që hapin dhe mbindërtojnë një vizion që do të ishte në përputhje me zhvillimet globale.
Në këtë kuadër, tashmë nga ekspertët është vënë në dukje se harmonizimi i konceptit evropian, gjegjësisht ligjeve europiane në sistemin arsimor në Maqedoninë e Veriut mbetet një imperative jetik për të krijuar dinamika tjera në arsimin e lartë në drejtim të përmirësimit të cilësisë.
Klasteri 3 që do të hapet me BE-në e vendos fokusin në konkurrencën dhe rritjen gjithëpërfshirëse. Pikërisht, në sinkron me këtë klaster, shtetet anëtare duhet të kenë kornizën ligjore, administrative dhe financiare  si dhe kapacitetet e nevojshme zbatuese për të siguruar menaxhimin e shëndoshë financiar të programeve të arsimit, trajnimit dhe komunitetit rinor. Për të siguruar përfshirje të plotë dhe të suksesshme në programet kornizë, vendet anëtare duhet të sigurojnë kapacitetet e nevojshme zbatuese në fushën e kërkimit dhe zhvillimit teknologjik, pa anashkaluar stafin adekuat.
Në këtë kuadër, reformat në fushën e arsimit dhe kërkimit shkencor nuk janë vetëm një përparësi sektoriale, por një domosdoshmëri strategjike që ndërlidhet drejtpërdrejt me cilësinë e kapitalit njerëzor dhe aftësinë e vendit për të ndërtuar një ekonomi të qëndrueshme dhe konkurruese. Klasteri 3 përfshin kapitujt që lidhen me arsimin, kërkimin shkencor dhe kulturën (25 dhe 26), ndërsa Klasteri 1 përqendrohet në sundimin e ligjit, etikën dhe funksionimin demokratik të institucioneve. Të gjitha këto dimensione mbeten me ndikim të drejtpërdrejtë në sistemin arsimor.
RAPORTIN E PLOTË E GJENI KËTU

Autor: M-r Bardhyl Zaimi
Sistemi arsimor në Maqedoninë e Veriut në asnjë rast duket se nuk ka arritur t’u rezistojë turbulencave të shumta politike të periudhës së tranzicionit, ndikimeve partiake dhe ndikimeve tjera që në masë të madhe kanë ulur nivelin e cilësisë. Në Maqedoninë e Veriut, nuk është arritur të krijohet një sistem koherent në fushën e arsimit që do t’i përgjigjej profesionalizimit dhe përkushtimit maksimal që e kërkon kjo fushë kaq e rëndësishme e shoqërisë. Përkundrazi, gjatë tërë kohës janë vërejtur eksperimente në politikat arsimore, zgjidhje të çastit, zgjidhje që më tepër kanë qenë improvizime se sa realisht të hyhet në një transformim cilësor të gjithanshëm që nënkupton suazë ligjore të mirëmenduar, dokumente të përpiluara nga profesionistë të fushës dhe strategji afatgjate që hapin dhe mbindërtojnë një vizion që do të ishte në përputhje me zhvillimet globale.
Pas më shumë se tridhjetë vjetësh nga fillimi i tranzicionit , Maqedonia e Veriut akoma përballet me sfida të thella që lidhen me kalimin nga reforma të bazuara kryesisht në interesat politike afatshkurtra, drejt reformave të qëndrueshme dhe profesionale, të bazuara në ekspertizë. Ky proces është veçanërisht i rëndësishëm në sektorin e arsimit të lartë, ku ndikimet e politizimit dhe mungesa e vazhdimësisë kanë minuar besueshmërinë, cilësinë dhe efikasitetin e sistemit arsimor.
Ekspertë nga fusha e arsimit kanë vënë në dukje se një nga pengesat kryesore në rrugën drejt reformave substanciale në arsimin e lartë është mungesa e një konsensusi politik të gjerë dhe të qëndrueshëm që mund të mbrojë dhe implementojë strategji afatgjata pa ndërhyrje të politikave ditore. Përvojat rajonale, siç përmendet nga ekspertët modeli i Sllovenisë, tregon se sukseset e reformave strukturore vijnë nga politikat me vazhdimësi, përfshirja e komunitetit akademik dhe mbështetja e institucioneve shtetërore gjatë një periudhe të gjatë kohore.
Në përputhje me këto nevoja, Maqedonia e Veriut ka bërë hapa konkretë duke themeluar më 6 nëntor 2024 Trupin Nacional Koordinues për Reforma në Arsimin e Lartë, një entitet gjithëpërfshirës që bashkon përfaqësues të institucioneve shtetërore, universiteteve, biznesit dhe shoqërisë civile, me mandatin për të rikthyer cilësinë, standardizimin dhe investimet në shkencë dhe kërkim. Ky trup synon të nisë një reformë strukturore të thellë, duke përgatitur propozime konkrete për përmirësimin e sistemit arsimor gjatë 18 muajve të ardhshëm.
Megjithatë, sfidat mbeten të mëdha. Raportet e Komisionit Evropian për vitet 2023 dhe 2024, si dhe analizat e organizatave ndërkombëtare si UNDP dhe OECD/SIGMA, evidentojnë mungesën e kapaciteteve teknike dhe njerëzore, politizimin e universiteteve dhe fragmentimin e legjislacionit, si faktorë që pengojnë konsolidimin e reformave në arsimin e lartë. Pa i tejkaluar këto barriera, vënë në pah ekspertët, Maqedonia e Veriut, do të vazhdojë të përballet me sfida në ndërtimin e institucioneve të depolitizuara, të pavarura dhe të përgjegjshme ndaj komunitetit akademik dhe shoqërisë.
RAPORTIN E PLOTË E GJENI KËTU

Teknologjia e formëson mënyrën e të menduarit dhe kjo kërkon jo vetëm ndryshimin e metodës së mësimdhënies, por edhe të vetë qasjes ndaj arsimit. Universiteti duhet të transformohet nga një vend që shpërndan dije në një laborator ku kuptimi ndërtohet bashkërisht. Në të kundërt, njohuria rrezikon të bjerë në nivele që nuk i shërbejnë më as konkurrencës në shoqëri. Wesch gjithashtu kritikon përdorimin e teknologjisë në mësimdhënie, duke thënë se shpesh e shpërqendron studentin dhe e largon nga problemet thelbësore
Shkruan: Ahmed Qazimi
Michael Wesch (2008), ka analizuar sfidat e arsimit të lartë në epokën moderne dhe ka vërejtur se brezi i sotëm është ndryshe – mbështetet fuqimisht në teknologji dhe për këtë arsye e percepton njohurinë në mënyrë tjetër.
Sipas tij, arsimi i lartë nuk mund të jetë i shkëputur nga jeta dhe puna e përditshme e të rinjve. Teknologjia e formëson mënyrën e të menduarit dhe kjo kërkon jo vetëm ndryshimin e metodës së mësimdhënies, por edhe të vetë qasjes ndaj arsimit. Universiteti duhet të transformohet nga një vend që shpërndan dije në një laborator ku kuptimi ndërtohet bashkërisht. Në të kundërt, njohuria rrezikon të bjerë në nivele që nuk i shërbejnë më as konkurrencës në shoqëri. Wesch gjithashtu kritikon përdorimin e teknologjisë në mësimdhënie, duke thënë se shpesh e shpërqendron studentin dhe e largon nga problemet thelbësore.
Arsimi gjithnjë e më shumë perceptohet si një produkt i tregut.
Në fokus është dimensioni ekonomik, ku arsimi trajtohet si “mall” që rrit efikasitetin e ekonomisë në kushtet e konkurrencës globale. Në këtë kontekst, reformat synojnë ndërtimin e një “tregu të përbashkët të arsimit”. Kjo logjikë ka çuar që universitetet të sillen si organizata të orientuara nga tregu, njësoj si çdo shërbim tjetër publik.
Por a mund të krahasohet universiteti me një linjë prodhimi të një fabrike?**
Edhe në sistemin universitar, kemi “input” (profesorë, studentë, ambiente dhe kushte pune), dhe pritet një “output” cilësor (diploma, dije). Por, a është kjo mënyrë e të menduarit e duhura? A është klienti (studenti që paguan) gjithmonë “në të drejtë”? A mund të menaxhohet cilësia në këtë mënyrë?
Zbatimi i parimeve neoliberale në arsimin e lartë ka sjellë pasoja të dukshme:
* rënie të cilësisë së shërbimeve,
* reduktim të vendeve të punës,
* rritje të tarifave për studime (vetëfinancim),
* rritje të raportit studentë–profesor,
* ngarkesë më të madhe për mësimdhënësit, shpesh në dëm të punës kërkimore.
Universitetet garojnë për më shumë studentë, sepse kjo sjell më shumë fonde.
Vodičar (2013) pyet: A duhet të jetë universiteti vend ku formohet një person i suksesshëm ekonomikisht apo një person që di të mendojë?
Ekspertët amerikanë nuk janë të habitur që shumë të rinj të suksesshëm në fushën e teknologjisë nuk kanë qenë studentë të suksesshëm.
Kjo ngre pyetje serioze për atë çfarë është realisht “suksesi” dhe si e konceptojmë arsimin në një botë të ndikuar nga teknologjia dhe tregu.
Pjesëmarrja globale në arsim është në rritje dhe nxitet nga rritja demografike dhe ekonomike, si dhe nga ndryshimet në politikat publike. Njëkohësisht, popullsia jonë po pëson ndryshime dhe po plaket. Me rritjen e lëvizshmërisë globale, po ndodhin ndryshime dramatike në gjeografinë e burimeve globale të talenteve. Ky është një ndërmarrje globale e formësuar nga faktorë gjeopolitikë. Suksesi (ose dështimi) i saj është tregues i kapacitetit për të prodhuar dije dhe për të tërhequr talente. Tensionet gjeopolitike shoqërohen me konkurrencë (dhe bashkëpunim) në fushën e dijes dhe shkencës – që përbën themelin e ekonomive të shekullit XXI. Industria 4.0 dhe 5.0 po e transformojnë punën dhe tregun e punës. Shumica e vendeve të reja të punës janë në sektorë globalë me kualifikime të larta, por ekziston një nevojë e vazhdueshme për punësim me kualifikim të mesëm dhe të ulët (Hazelkorn, 2023).

Teksti është zhvilluar në kuadër të projektit “Përfaqësim për zhvillim gjithëpërfshirës”, i mbështetur financiarisht nga Qeveria e Zvicrës përmes programit Civica Mobilitas.
Përmbajtja e këtij teksti është përgjegjësi e vetme e Forumit për Politika të Arsyeshme, IOHN dhe BIRC dhe në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohet se pasqyron pikëpamjet e Qeverisë së Zvicrës, Civica Mobilitas ose organizatave të saj zbatuese.

Gjatë periudhës maj-qershor të vitit 2025, Eurothink- Qendra për Strategji Evropiane ka organizuar pesë forume tematike në disa rajone planore të Maqedonisë së Veriut, duke synuar të forcojë debatin publik mbi sfidat rajonale dhe integrimin evropian.
Në Rajonin Planor të Pellagonisë është diskutuar për menaxhimin e mbeturinave në kontekstin e sistemit rajonal, duke theksuar rëndësinë e bashkëpunimit ndër-komunal dhe nevojën për investime në infrastrukturë të qëndrueshme.

Në Rajonin Planor Jugperëndimor, në Strugë, janë trajtuar ndryshimet klimatike dhe mjedisi, veçanërisht në kuadër të Kapitullit 27 të negociatave me BE-në, ku u theksua mungesa e kapaciteteve lokale për të zbatuar masa konkrete për mbrojtjen e mjedisit.

Në Rajonin Juglindor fokusi ka qenë në përdorimin e fondeve ndërkufitare të BE-së për zhvillimin lokal ekonomik, duke përmendur bashkëpunimin me Bullgarinë si shembull potencial.

Në forumin e  Rajonit Planor të Vardarit, në Veles, janë trajtuar sfidat në politikat sociale dhe mundësitë për përfshirje të të rinjve dhe kategorive vulnerabël në tregun e punës.

Ndërkaq, në forumin e mbajtur në Berovë, në Rajonin Planor Lindor janë trajtuar politikat sociale dhe nxitja e punësimit përmes qasjeve gjithëpërfshirëse dhe decentralizuese.

Të gjitha forumet nxorën nevojën për bashkëpunim të gjerë institucional, koordinim më të mirë rajonal, ngritje të kapaciteteve lokale dhe përdorim më të efektshëm të instrumenteve të financimit të BE-së, me qëllim ndërtimin e politikave të qëndrueshme dhe zhvillimit të balancuar rajonal.

Organizatat nga Mali i Zi, Kosova dhe Maqedonia e Veriut nisën të hënën në Podgoricë projektin rajonal “Angazhimi Rinor për Evropianizimin e Ballkanit”, me një ngjarje inauguruese të mbajtur në ambientet e Europe House, e cila solli në qendër të vëmendjes zërat e të rinjve në procesin e integrimit evropian të rajonit, përcjell KDP.
Ngjarja u hap me fjalët përshëndetëse nga përfaqësuesit e organizatave partnere – Milica Dediq, Drejtoreshë Ekzekutive e NVO GLAS nga Mali i Zi, Lorik Idrizi – Drejtor Programi në BIRC nga Maqedonia e Veriut dhe Drenusha Latifi – përfaqësuese e CFID nga Kosova.
Prezantimi i projektit u bë nga koordinatori rajonal Lorik Idrizi, i cili theksoi vizionin dhe objektivat e nismës që synon të fuqizojë të rinjtë në të gjithë Ballkanin Perëndimor përmes dialogut ndërkufitar, pjesëmarrjes qytetare dhe promovimit të vlerave evropiane.
Lorik Idrizi, BIRC
Një nga pjesët më të spikatura të ditës ishte paneli rinor me temën “Çfarë do të thotë evropianizimi për ne?”, ku të rinj nga Mali i Zi, Kosova dhe Maqedonia e Veriut ndanë mendimet e tyre mbi përfshirjen e brezit të ri në rrugëtimin drejt Bashkimit Evropian. Panelistët – Danica Sretkoska, Mojash Kankarash dhe Rron Ukimeraj – sollën perspektiva personale mbi mundësitë dhe sfidat e përbashkëta që ndeshin të rinjtë në shoqëritë e tyre. Paneli u moderua nga Tijana Vojinoviq nga Mali i Zi dhe u zhvillua në gjuhën angleze, duke qenë i hapur për publikun.
Milica Dediq, GLAS
“Ky panel është ndër momentet më të rëndësishme të projektit. Nuk ka të bëjë vetëm me qëndrimet e institucioneve, por me atë që besojnë dhe shpresojnë vetë të rinjtë për të ardhmen e tyre në familjen evropiane,” u tha në një deklaratë nga organizatorët.
Drenusha Latifi, CFID
Ngjarja vazhdoi me një sesion tematik me Marija Milosheviq, Sekretare e Komisionit për Integrime Evropiane në Parlamentin e Malit të Zi, e cila foli për rolin e institucioneve legjislative në procesin e integrimit dhe për nevojën që ai të jetë më i kuptueshëm dhe më i prekshëm për qytetarët. “Çështjet evropiane dhe vetë procesi i integrimit duhet të demistifikohen – qytetarët duhet t’i përjetojnë si pjesë të jetës së përditshme, jo si një realitet i largët apo i ndërlikuar,” theksoi ajo.
Marija Milosheviq, Sekretare e Komisionit për Integrime Evropiane në Parlamentin e Malit të Zi
Në përmbyllje, partnerët e projektit zhvilluan një sesion të mbyllur strategjik, ku u diskutuan hapat e ardhshëm drejt organizimit të takimit të radhës në Shkup. Diskutimet u përqendruan në forcimin e bashkëpunimit ndërmjet organizatave pjesëmarrëse, përcaktimin e afateve kohore dhe hartimin e një strategjie të përbashkët për mbulim dhe komunikim mediatik.
Projekti “Angazhimi Rinor për Evropianizimin e Ballkanit” është i përkrahur nga Western Balkan Fund (WBF) dhe pritet të shtrihet në disa vende të rajonit, duke ndërtuar ura bashkëpunimi mes të rinjve dhe duke kontribuar në afrimin e shoqërive të Ballkanit Perëndimor me Bashkimin Evropian.

Ministrja e Arsimit dhe Shkencës, Vesna Janevska, njoftoi krijimin e një regjistri qendror digjital për të gjithë studentët e mbështetur me bursa nga shteti që studiojnë ose kanë studiuar jashtë vendit. Regjistri do të mundësojë ndjekje më efikase të statusit të tyre akademik dhe profesional. Sipas Janevskës, qëllimi është përfshirja më efikase e tyre në tregun vendor të punës dhe në institucionet kërkimore-shkencore.
“Qëllimi është ta shfrytëzojmë potencialin e tyre dhe t’i lidhim me kompanitë dhe universitetet në vend. Me këtë regjistër do të dimë nëse studentët janë kthyer, nëse kanë diplomuar dhe ku janë të angazhuar”, deklaroi Janevska.
Ky regjistër është një nga rekomandimet kyçe të përfshira në analizën e Forumit për Politika të Arsyeshme (FRP) “Rrjet i ndërlikuar: për nevojën e lidhjes së arsimit, shkencës dhe ekonomisë së bazuar në njohuri”, të publikuar në vitin 2024. Në analizë theksohet mungesa e kornizës ligjore dhe institucionale për ndjekje sistematike të kuadrove që arsimohen jashtë vendit. Dokumenti bën thirrje për ndryshime në Ligjin për arsimin e lartë, me qëllim krijimin e bazës ligjore për një sistem informativ që do të përfshinte profilin e plotë akademik dhe kontaktet e studentëve shqiptarë që studiojnë jashtë shtetit.
Sipas Janevskës, regjistri do të jetë vullnetar sa i përket dukshmërisë publike të profileve, duke mundësuar që studentët të identifikohen nga institucionet e interesuara, përfshirë universitetet, odat ekonomike dhe qendrat kërkimore.
Janë përcaktuar gjithashtu obligimet e bursistëve pas diplomimit: ata do të duhet të punojnë në Maqedoninë e Veriut dyfish më gjatë se kohëzgjatja e studimeve të tyre. Nëse brenda gjashtë muajve nga kthimi nuk u ofrohet punë e përshtatshme, obligimi shfuqizohet. Për ata që gjejnë punë jashtë vendit, lejohet qëndrim i përkohshëm deri në maksimum tre vjet, pas së cilës duhet të kthehen ose të kthejnë fondet e marra.
“Nëse vendosin të mos kthehen në vend, do të duhet t’i kthejnë fondet e paguara nga Ministria, më së voni dy vjet pas përfundimit të studimeve. Në të kaluarën kërkohej kthimi i dhjetëfishit të shumës, gjë që ishte e pazbatueshme”, theksoi Janevska, duke shtuar se rreth 50% e 400 bursistëve të deritanishëm tashmë janë kthyer dhe janë të angazhuar në sektorin privat.
Konkurset për bursat e reja për vitin akademik 2025/2026 tashmë janë shpallur. Financimi përfshin deri në 40.000 dollarë amerikanë për tarifat shkollore në universitetet e listës së Shangait, si dhe shpenzime shtesë për jetesë, akomodim dhe transport.
Përveç regjistrit, analiza e FRP-së propozon edhe futjen e subvencioneve për kompanitë që punësojnë të kthyerit nga jashtë me kualifikime deficitare. Propozimi parasheh përfshirjen e ministrive për punë, ekonomi dhe financa në krijimin e masave për të nxitur angazhimin e kuadrove të kualifikuara – qofshin ata nga diaspora apo ekspertë të huaj – me qëllim përmirësimin e konkurrueshmërisë së ekonomisë vendore.
Me këto hapa, autoritetet përpiqen të kapërcejnë mangësitë e programeve të mëparshme, kur mungesa e koordinimit dhe baza ligjore lejonte që disa bursistë të qëndronin përgjithmonë jashtë vendit, pa i kthyer burimet publike të investuara.
Ndryshe, analiza “Rrjet i ndërlikuar: për nevojën e lidhjes së arsimit, shkencës dhe ekonomisë së bazuar në njohuri” është realizuar në kuadër të projektit “Përfaqësim për zhvillim gjithëpërfshirës”, i zbatuar nga tre organizata partnere – Forumi për Politika të Arsyeshme, Instituti për Studime Shoqërore dhe Humane (IOHN-S) dhe Instituti Ballkanik për Bashkëpunim Rajonal (BIRC).
Projekti, i mbështetur financiarisht nga Qeveria e Zvicrës përmes programit Civica Mobilitas, synon rritjen e ndërgjegjësimit të opinionit profesional dhe të gjerë për zbatimin konsekuent të Procesit të Bolonjës, veçanërisht për vlerën e tij thelbësore – mobilitetin, përmes ndryshimeve në Ligjin për arsimin e lartë. Qëllimi kryesor është të kontribuojë për arsim të lartë më cilësor dhe më të mirë, të integruar thellë në rrjedhat ekonomike vendore dhe ndërkombëtare, ku kërkimi dhe shkenca do të përkthehen në sektorin real dhe do të jenë pjesë e pandashme e krijimit të politikave publike. Kështu, studentët e suksesshëm do të gjenin strehë akademike dhe ekonomike të qëndrueshme, duke kontribuar edhe në zvogëlimin e largimit të trurit.

Teksti është zhvilluar në kuadër të projektit “Përfaqësim për zhvillim gjithëpërfshirës”, i mbështetur financiarisht nga Qeveria e Zvicrës përmes programit Civica Mobilitas.
Përmbajtja e këtij teksti është përgjegjësi e vetme e Forumit për Politika të Arsyeshme, IOHN dhe BIRC dhe në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohet se pasqyron pikëpamjet e Qeverisë së Zvicrës, Civica Mobilitas ose organizatave të saj zbatuese.

“Sektori i sigurisë është sinonim i fshehtësisë. Operacione sekrete, shërbime sekrete, përgjime sekrete, agjentë sekretë. Transparenca në këtë sektor konsiderohet si një oksimoron, ndërsa llogaridhënia – një mision i pamundur.”
Kështu fillon dokumentari i Institutit BIRC, i realizuar me mbështetjen e Qendrës së Gjenevës për Menaxhimin e Sektorit të Sigurisë – DCAF, ku trajtohen reformat e sektorit të sigurisë dhe ndikimi i tyre në zhvillimin e përgjithshëm demokratik të shtetit.
[embedded content]

Muret e fshehtësisë që rrethojnë sektorin e sigurisë janë ndërtuar në emër të sigurisë kombëtare. Opinioni nuk kishte asnjë qasje në informacionet për të mos rrezikuar sigurinë e shtetit. Kjo gjendje ishte veçanërisht e theksuar gjatë Luftës së Ftohtë. Pas viteve ‘90, me shpërbërjen e Bashkimit Sovjetik dhe valën e demokratizimit që përfshiu botën, këto mure pjesërisht u shembën. Kjo çoi në zbulimin e një sërë skandalesh për të cilat publiku më parë nuk kishte asnjë informacion.
Mbikëqyrja e sektorit të sigurisë është jashtëzakonisht e rëndësishme
Metodi Hadzhi-Janev, ekspert për çështje të sigurisë dhe profesor universitar, është i angazhuar nga DCAF, ku zhvillon trajnime dhe punëtori për përfaqësuesit e organizatave qytetare dhe mediave. Qëllimi është të nxisë një mbikëqyrje efektive qytetare mbi inteligjencën dhe sigurinë. Ai është gjithashtu pjesë e C3I, një organizatë që ka zhvilluar tregues për matjen e suksesit të sektorit të inteligjencës dhe sigurisë, me fokus në transparencën, llogaridhënien dhe efektivitetin.
“Në shtetet demokratike, mbikëqyrja e sektorit të sigurisë është thelbësore sepse ky sektor akumulon një fuqi të madhe, që nuk e ka asnjë institucion tjetër. Për të parandaluar abuzimet me këtë fuqi, nevojitet mbikëqyrje që vepron si një korrektues dhe e drejton në rrugën e duhur”, thotë Hadzhi-Janev.
Abuzimet në sektorin e sigurisë kanë nxjerrë në pah nevojën për një mbikëqyrje më efektive, duke e vendosur këtë temë si një parakusht kyç për funksionimin normal të një shteti. Megjithatë, kjo mbikëqyrje nuk është detyrë e lehtë.
“Pengesat për mbikëqyrje ndryshojnë midis shoqërive dhe mund të pasqyrojnë faktorë kulturorë, historikë ose politikë”, thekson Hadzhi-Janev.
Janë të nevojshme baza ligjore për kontrollin e shërbimeve
Sektori i sigurisë në Maqedoninë e Veriut ka kaluar nëpër disa reforma që kanë krijuar një kornizë për funksionimin demokratik dhe mbrojtjen e të drejtave të qytetarëve. Legjislacioni aktual ofron hapësirë për një mbikëqyrje më të mirë dhe më shumë transparencë, por reformat kërkojnë një proces të vazhdueshëm dhe gjithëpërfshirës me pjesëmarrjen e të gjithë aktorëve relevantë.
“Janë të nevojshme baza ligjore për kontrollin e shërbimeve. Ligjet aktuale nuk janë të këqija, por problemi qëndron tek zbatimi i tyre. Marrja e certifikatave të sigurisë është shumë e vështirë, madje edhe për ata që kanë autorizim për mbikëqyrje. Gjithashtu, duhet të edukohen punonjësit e shërbimeve që ata i nënshtrohen kontrollit dhe se duhet të jenë të përgjegjshëm,” thotë Iskra Koroveshovska, redaktore në TV Alfa.
Megjithë përparimin, sektori i sigurisë në Maqedoninë e Veriut mbetet i mbështjellë me fshehtësi, ashtu si në rajon dhe më gjerë, ku siguria kombëtare shpesh ka përparësi ndaj të drejtave të njeriut.
“Shërbimet tona janë pjesërisht të hapura – kanë faqe interneti, raporte vjetore dhe njëfarë komunikimi me publikun. Agjencia e Inteligjencës, për shembull, ofron informacione mbi aktivitetet e saj. Por, krahasuar me MI5 dhe MI6 në Mbretërinë e Bashkuar, ku ka një qasje më të hapur dhe mekanizma për përfshirjen e qytetarëve, ne jemi ende shumë prapa,” thotë Aleksandar Stojanovski, autor i një studimi mbi transparencën dhe llogaridhënien e shërbimeve sekrete britanike, maqedonase dhe sllovene, i realizuar brenda programit të DCAF për reformat në sektorin e inteligjencës.
Mbikëqyrja efektive është çelësi për më shumë transparencë dhe llogaridhënie
Pa mbikëqyrje cilësore, fshehtësia në sektorin e sigurisë mund të bëhet shqetësuese, veçanërisht në kohë konfliktesh globale që rrisin kërcënimet për sigurinë. Mbikëqyrja efektive është çelësi për më shumë transparencë dhe llogaridhënie, por kërkon hapa konkretë.
“Së pari, duhet të rritet ndërgjegjësimi dhe më pas të ndërtohen kapacitetet. Debati duhet të shpjegojë pse transparenca është e rëndësishme dhe cilat janë përfitimet e saj për sigurinë kombëtare”, thotë profesori Hadzhi-Janev.
Stojanovski, nga ana tjetër, thekson se “mediat kanë njëfarë kapaciteti për të ndjekur punën e shërbimeve, por ai duhet të rritet. Sektori civil, ndërkohë, është ende i kufizuar në këtë fushë.”
Kuvendi dhe qeveria luajnë një rol të rëndësishëm në mbikëqyrje, por organizatat qytetare dhe mediat janë po aq të rëndësishme për mbikëqyrjen e pavarur. Transparenca nënkupton hapje dhe qasje, ndërsa llogaridhënia kërkon mekanizma të përgjegjësisë.
“Indikatorët janë rezultat i një procesi të gjerë me punëtori dhe analiza. Ato ndihmojnë në rritjen e transparencës dhe uljen e dyshimeve të publikut, duke siguruar njëkohësisht efikasitet në punën e shërbimeve”, thotë Hadzhi-Janev.
Efektiviteti i mbikëqyrjes qytetare varet nga kapaciteti i mediave dhe organizatave joqeveritare. Në Maqedoninë e Veriut, pak media kanë burime për analiza të thella, ndërsa organizatat qytetare nuk janë mjaftueshëm të specializuara.
Një nga pjesëmarrëset e këtyre trajnimeve është edhe Koroveshovska. Ajo thotë: “Mediat kanë një kapacitet minimal për mbikëqyrje. Pas 20 vitesh punë, vetëm vitin e kaluar, përmes trajnimeve të DCAF, mësova se si të mbuloja punën e shërbimeve sekrete. Kjo tregon sa shumë na mungojnë gazetarët e edukuar në këtë fushë.”
(Dokumentari është realizuar në prill të vitit 2024)

Në një intervistë në kuadër të projektit “Përfaqësim për zhvillim inkluziv”, i mbështetur nga Civica Mobilitas, udhëheqësi i Sektorit për Arsimin e Lartë në MASH, Ahmed Qazimi, gjerësisht shpalon përpjekjet e Ministrisë së Arsimit për përafrimin e politikave arsimore me standardet europiane. Ai thotë se Qeveria është e vendosur të rrisë investimet në zhvillimin e veprimtarisë kërkimore-shkencore dhe, në këtë drejtim, në buxhetin për vitin 2025 janë parashikuar 680 milionë denarë për shkencë, krahasuar me vitin e kaluar, kur për këtë qëllim ishin ndarë 380 milionë denarë. “Ky trend i rritjes së buxhetit për shkencë do të vazhdojë edhe në vitet e ardhshme”, thotë ai. Qazimi thotë se Ministria e Arsimit po punon aktivisht për të rritur ndërgjegjësimin mbi rëndësinë e Procesit të Bolonjës përmes një qasjeje shumëdimensionale, ndërkohë që sinergjinë ndërsektoriale e sheh jo vetëm në drejtim të rritjes së efikasitetin institucional, por gjithashtu edhe në forcimin e karakterit demokratik të politikave publike. Sa i përket njohjes së kualifikimeve të arsimit të lartë në Ballkanin Perëndimor, ai thotë se shumë shpejt do të fillojë zbatimi i Marrëveshjes për Njohjen Automatike të Kualifikimeve Akademike, dhe më vonë edhe i kualifikimeve profesionale pas anëtarësimit të vendit në BE.
 
Në procesin e negociatave për anëtarësim në BE është edhe Klasteri 3, i cili përmban kapituj që kanë të bëjnë me reformat e nevojshme për harmonizimin e sistemit tonë arsimor me atë evropian. Çfarë mund të bëni ju në këtë drejtim?
Ahmed Qazimi: Procesi i anëtarësimit në BE kërkon përafrimin e politikave arsimore me standardet evropiane, dhe Klasteri 3 është kyç në këtë drejtim. Ministria e Arsimit dhe Shkencës po punon aktivisht në reformat që përfshijnë përmirësimin e cilësisë së programeve mësimore, digjitalizimin e arsimit, rritjen e mobilitetit të studentëve dhe stafit akademik, si dhe njohjen e kualifikimeve brenda Hapësirës Evropiane të Arsimit të Lartë.
Në këtë kontekst, do të vazhdojmë me zbatimin e Kornizës Evropiane të Kualifikimeve, avancimin e shkollave profesionale dhe përmirësimin e financimit të kërkimeve shkencore. Gjithashtu, do të forcojmë bashkëpunimin me universitetet në vendet anëtare të BE-së për të mundësuar një konkurrencë më të madhe dhe njohjen e diplomave tona në Evropë.
Qëllimi ynë është të krijojmë një sistem arsimor që do t’i përgatisë të rinjtë për një pjesëmarrje të suksesshme në tregun e punës dhe do të sigurojë standarde më të larta në të gjitha nivelet e arsimit.
Si të binden autoritetet dhe publiku për nevojën e një metodologjie ndërsektoriale të qasjes, me fokus të veçantë në vlerat themelore si e drejta për të studiuar, e drejta për të punuar dhe e drejta për një administratë të mirë?
Ahmed Qazimi: Hulumtimet tregojnë se sinergjia ndërsektoriale jo vetëm që rrit efikasitetin institucional, por gjithashtu forcon karakterin demokratik të politikave publike, duke mundësuar një zhvillim gjithëpërfshirës dhe holistik të shoqërisë.
Në këtë kontekst, komunikimi me publikun dhe palët e interesuara duhet të jetë transformues, dhe jo vetëm informues. Kjo nënkupton përdorimin e qasjeve multimodale – nga konferencat me ekspertë dhe debatet publike deri te platformat digjitale interaktive – me qëllim krijimin e një vetëdije kolektive për vlerat dhe implikimet e kësaj qasjeje.
Për më tepër, zbatimi i pilot projekteve në institucionet arsimore dhe administrative të zgjedhura në mënyrë strategjike do të mundësojë demonstrimin empirik të përfitimeve të metodologjisë ndërsektoriale, duke rritur ndjeshëm besimin mes publikut dhe vendimmarrësve.
Qasja ndërsektoriale nuk duhet parë si një metodologji alternative, por si një domosdoshmëri strategjike në qeverisjen moderne, ku të gjithë segmentet e shoqërisë punojnë në koordinim për arritjen e qëllimeve të përbashkëta të zhvillimit.
A zbatohet siç duhet Procesi i Bolonjës dhe sa e ofron vlerën e tij themelore – mobilitetin?
Ahmed Qazimi: Zbatimi i Procesit të Bolonjës në Maqedoni është një proces i vazhdueshëm dhe dinamik, i cili zhvillohet me përkushtim të plotë për harmonizimin me standardet evropiane në arsimin e lartë. Janë ndërmarrë reforma për standardizimin e programeve studimore, sistemin e krediteve (ECTS) dhe zbatimin e mësimdhënies të bazuar në rezultate, të cilat përfaqësojnë parimet themelore të sistemit të Bolonjës.
Mobiliteti, si një nga shtyllat kryesore të këtij procesi, mbështetet institucionalisht përmes mekanizmave si Erasmus+, marrëveshjeve dypalëshe dhe iniciativave rajonale. Ky mobilitet realizohet pa pengesa dhe çdo vit një numër i madh studentësh, pedagogësh dhe studiuesish nga universitetet tona bëhen pjesë e projekteve dhe programeve të ndryshme të mobilitetit në universitete të shumta në Evropë dhe anasjelltas. Megjithatë, gjithmonë ekziston mundësia për ta përmirësuar më tej këtë nivel të mobilitetit.
Ministria e Arsimit dhe Shkencës po punon në eliminimin e pengesave administrative dhe të gjitha llojeve të tjera të barrierave me qëllim rritjen e numrit të studentëve që marrin pjesë në programet e mobilitetit, edhe atë permes këtyre masave:
Përmirësimi i kuadrit ligjor – rishikimi i rregulloreve për të lehtësuar mobilitetin akademik dhe për të rritur transparencën në njohjen e periudhave studimore dhe diplomave.
Mbështetje financiare – sigurimi i bursave më të mëdha për mobilitet përmes fondeve kombëtare dhe ndërkombëtare.
Mbështetje për institucionet – inkurajimi i universiteteve për të krijuar programe studimore fleksibile që mundësojnë më shumë ndërveprim me institucionet akademike evropiane.
Fuqizimi i bashkëpunimit me universitetet e huaja – nënshkrimi i marrëveshjeve të reja për shkëmbim dhe krijimi i kushteve për tërheqjen e studentëve të huaj në vendin tonë.
Besojmë se përmes një qasjeje sistematike dhe zbatimit të përkushtuar të këtyre masave, mobiliteti do të bëhet një përfitim real për çdo student dhe profesor në Maqedoni.
Si do ta rrisni ndërgjegjësimin profesional dhe të publikut më të gjerë për rëndësinë e Procesit të Bolonjës?

Ahmed Qazimi: Ministria e Arsimit dhe Shkencës po punon aktivisht për të rritur ndërgjegjësimin mbi rëndësinë e Procesit të Bolonjës përmes një qasjeje shumëdimensionale që përfshin komunitetin akademik, studentët dhe publikun e gjerë.
Brenda universiteteve, organizohen në mënyrë sistematike forume strategjike, diskutime në panele dhe punëtori, ku profesorët universitarë, studentët dhe ekspertët përkatës zhvillojnë dialog konstruktiv mbi sfidat dhe mundësitë që ofron Procesi i Bolonjës. Këto aktivitete shërbejnë si platforma për shkëmbimin e praktikave më të mira evropiane dhe përshtatjen e modeleve të suksesshme në sistemin tonë arsimor.
Paralelisht, Ministria po forcon transparencën dhe llogaridhënien përmes krijimit të burimeve digjitale që sqarojnë procedurat për mobilitetin akademik, njohjen e krediteve dhe diplomave.
Në bashkëpunim me organizata ndërkombëtare dhe institucione akademike evropiane, Ministria zbaton vazhdimisht iniciativa për forcimin e bashkëpunimit ndëruniversitar dhe nxitjen e mobilitetit të studentëve dhe pedagogëve. Përmes programeve Erasmus+, CEEPUS dhe marrëveshjeve dypalëshe, një numër gjithnjë e më i madh i studentëve dhe stafit akademik kanë mundësinë të zgjerojnë horizontet e tyre akademike dhe kërkimore brenda hapësirës evropiane të arsimit.
Në nivel nacional, Ministria zhvillon rregullisht konsultime të strukturuara me organizatat studentore, stafin akademik dhe odat ekonomike, me qëllim rritjen e ndërgjegjësimit mbi rëndësinë e parimeve të Bolonjës dhe rolin e tyre në krijimin e një force punëtore të aftë dhe konkurruese.
Përmes këtyre masave, Ministria siguron që Procesi i Bolonjës të mos mbetet thjesht një mekanizëm formal, por të shndërrohet në një instrument thelbësor për përmirësimin e cilësisë së arsimit të lartë dhe rritjen e atraktivitetit të tij në nivel evropian dhe ndërkombëtar.
Pse në rajon ende kemi barriera administrative për sa i përket njohjes së diplomave? Çfarë duhet bërë për t’i eliminuar ato?
Ahmed Qazimi: Sa i përket njohjes së diplomave, qofshin ato kualifikime të arsimit të lartë (cikli i parë, i dytë dhe i tretë), apo kualifikime të fituara në arsimin e mesëm ose fillor, nuk ka barriera administrative, por këto janë procedura të rregulluara në përputhje me ligjet, aktet nënligjore dhe rregulloret tona.
Të gjithë e dimë se vendi ynë synon digjitalizimin, gjë që automatikisht nënkupton lehtësimin e të gjitha shërbimeve për qytetarët tanë dhe ata të huaj. Sa i përket njohjes së kualifikimeve të arsimit të lartë në Ballkanin Perëndimor, shumë shpejt do të fillojë zbatimi i Marrëveshjes për Njohjen Automatike të Kualifikimeve Akademike, dhe më vonë edhe i kualifikimeve profesionale pas anëtarësimit të vendit tonë në BE, prej të cilave vijnë shumica e aplikimeve të paraqitura në portalin tonë.
Kemi mijëra qytetarë që aktivisht kërkojnë punë, por nga ana tjetër, ka mungesë kuadri për mbi 10 mijë vende të lira pune. A i përgjigjet sistemi ynë arsimor nevojave të tregut të punës?
Ahmed Qazimi: Ministria e Arsimit dhe Shkencës po ndërmerr hapa aktivë për një përshtatje më efikase të sistemit arsimor me dinamikën e tregut të punës.
Në këtë drejtim, në bashkëpunim me odat ekonomike, punëdhënësit dhe institucionet e arsimit të lartë, po punohet në mënyrë të vazhdueshme dhe sistematike për modernizimin e programeve mësimore, futjen e arsimit dual si dhe promovimin e programeve studimore dhe trajnimeve që përputhen me nevojat reale të ekonomisë.
Për të identifikuar profesionet kryesore dhe mungesën e kuadrove, kryhen rregullisht analiza mbi gjendjen e tregut të punës, në bazë të të cilave përshtaten kuotat e regjistrimit në shkollat profesionale dhe universitetet. Vëmendje e veçantë i kushtohet zhvillimit të sektorit të IT-së, shkencave teknike, profesioneve mjekësore si dhe kualifikimeve në industrinë artizanale dhe prodhuese, ku mungesa e fuqisë punëtore është më e theksuar.
Gjithashtu, po punohet në zgjerimin e arsimit dual, i cili u mundëson nxënësve dhe studentëve të fitojnë aftësi praktike përmes pjesëmarrjes direkte në proceset e punës në kompani. Përmes forcimit të këtyre partneriteteve, të rinjtë fitojnë kompetenca të rëndësishme që rrisin ndjeshëm konkurrueshmërinë e tyre në tregun e punës.
Ministria po investon gjithashtu në përmirësimin sistematik të orientimit profesional të nxënësve, me qëllim që të rinjtë të kenë një pamje të qartë mbi mundësitë reale në tregun e punës dhe perspektivat që ofrojnë profilet e ndryshme arsimore, që në fazën e arsimit të mesëm.
Vendi ndan më pak se 1% të BPV-së për shkencën dhe zhvillimin inovativ. Si reflekton kjo në zhvillimin e përgjithshëm?
Ahmed Qazimi: Investimi në shkencë dhe zhvillimin inovativ përbën një nga sfidat kryesore strukturore për qëndrueshmërinë afatgjatë të përparimit ekonomik dhe shoqëror. Qeveria është e vendosur të rrisë investimet në zhvillimin e veprimtarisë kërkimore-shkencore dhe, në këtë drejtim, në buxhetin për vitin 2025 janë parashikuar 680 milionë denarë për shkencë, krahasuar me vitin e kaluar, kur për këtë qëllim ishin ndarë 380 milionë denarë. Ky trend i rritjes së buxhetit për shkencën do të vazhdojë edhe në vitet e ardhshme.

Teksti është zhvilluar në kuadër të projektit “Përfaqësim për zhvillim gjithëpërfshirës”, i mbështetur financiarisht nga Qeveria e Zvicrës përmes programit Civica Mobilitas.
Përmbajtja e këtij teksti është përgjegjësi e vetme e Forumit për Politika të Arsyeshme, IOHN dhe BIRC dhe në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohet se pasqyron pikëpamjet e Qeverisë së Zvicrës, Civica Mobilitas ose organizatave të saj zbatuese.

Kristina Ampeva, ish-punëtore tekstile nga Shtipi, sot është aktive në hulumtimin dhe mbrojtjen e të drejtave të punëtoreve tekstile në qytetet më të vogla të Maqedonisë së Veriut përmes shoqatës “Glasen Tekstilec”. Rreth pesë vjet më parë, kur Ampeva punonte në industrinë tekstile, kushtet dhe pagat ishin dukshëm më të ulëta. Sot ajo angazhohet edhe për përmirësimin e cilësisë së arsimit përmes reformave, të cilat duhet të përshtatin programet arsimore me nevojat e tregut të punës, ku përfshihet edhe industria tekstile. 
“Që të kemi arsim më cilësor, nevojiten reforma të thella, përfshirë zbatimin e Procesit të Bolonjës,” thotë Ampeva në një intervistë për Institutin BIRC, e cila publikohet në disa media partnere të organizatës. “Qëllimi i sistemit arsimor evropian është harmonizimi i politikave arsimore kombëtare, gjë që për Maqedoninë e Veriut nënkupton përmirësimin e cilësisë së mësimdhënies dhe zhvillimin e njohurive dhe aftësive të nevojshme për tranzicionin dixhital, social dhe të gjelbër.” 
Sipas saj, një nga mënyrat për t’u përfshirë aktivisht në këtë proces është përmes programeve arsimore evropiane, të cilat mundësojnë shkëmbime studentore dhe zhvillim të aftësive praktike. 
“Është thelbësore që institucionet tona arsimore të përfshihen në rrjetet evropiane dhe të inkurajojnë një interes më të madh të të rinjve për pjesëmarrje në programet e shkëmbimit,” thekson ajo. 
Ampeva gjithashtu beson se krijimi i kushteve më të mira për punë kërkimore në institucionet akademike është me rëndësi të madhe. “Investimi në material dhe burime shkencore do t’u mundësojë studentëve mundësi më të mira për hulumtim dhe ndërtim të karrierës në fushën e tyre,” nënvizon ajo. 

Në procesin e negociatave për anëtarësim në BE përfshihet edhe Klasteri 3, i cili përmban kapituj që kanë të bëjnë me reformat e domosdoshme për harmonizimin e sistemit tonë arsimor me atë evropian. Çfarë mund të bëhet në këtë drejtim?
Kristina Ampeva: Mendoj se për të pasur arsim më të mirë dhe më cilësor nevojiten reforma të thella, përfshirë zbatimin e Procesit të Bolonjës dhe hapa të tjerë të domosdoshëm për të nxitur zhvillimin në vend. Një nga qëllimet kryesore të sistemit arsimor evropian është harmonizimi i politikave arsimore kombëtare të vendeve anëtare, dhe për Maqedoninë e Veriut kjo është pjesë e kapitujve të negociatave për anëtarësim.  Qëllimi i këtij harmonizimi është arritja e objektivave të përbashkëta, pra ofrimi i arsimit cilësor – një arsim që ofron njohuri konkurruese, aftësi dhe vlera për t’u përballur në mënyrë efektive me sfidat evropiane, kryesisht në fushat e dixhitalizimit, tranzicionit social dhe të gjelbër. Mund të themi se sfidat evropiane janë edhe sfidat tona të ardhshme, prandaj oferta jonë arsimore duhet të përshtatet me të njëjtat standarde. Një nga mënyrat për t’u përfshirë në këto procese është përmes programeve arsimore evropiane, të cilat synojnë afrimin dhe forcimin e bashkëpunimit ndërinstitucional. Këtu do të përmend disa nga programet më të njohura arsimore, si Erasmus+, i cili mundëson shkëmbimin e studentëve dhe, si rezultat, fitimin e njohurive më të avancuara dhe aftësive praktike për të rinjtë. Gjithashtu, ekzistojnë shumë programe arsimore për zhvillimin e kapaciteteve të institucioneve për t’u përballur me sfidat e së ardhmes. Ajo që është thelbësore të bëhet është përfshirja më e madhe e institucioneve tona arsimore në rrjetet arsimore dhe bashkëpunimi me institucionet arsimore evropiane, si dhe nxitja e interesit tek të rinjtë për pjesëmarrje në programet e shkëmbimit. Gjithashtu, është e një rëndësie të madhe krijimi i një mjedisi të favorshëm për punë kërkimore në ambientet akademike, përmes investimeve dhe sigurimit të materialeve të disponueshme, me qëllim që studentët nga të gjitha fakultetet të kenë mundësi më të mira për kërkim dhe ndërtim të kapaciteteve dhe karrierës në fushën e tyre.
Si të bindim autoritetet dhe publikun për rëndësinë e një qasjeje ndërsektoriale? 
Kristina Ampeva: Vetëm përmes bashkëpunimit të vërtetë midis publikut dhe autoriteteve mund të arrihet qëllimi për metodologjinë ndërsektoriale të qasjes, me një theks të veçantë te vlerat themelore si e drejta për të studiuar, e drejta për të punuar dhe e drejta për një administratë të mirë. Mund të them lirisht se të gjitha politikat arsimore, ashtu si edhe politikat e tjera në nivel të BE-së, krijohen vetëm me një bashkëpunim të vërtetë midis palëve të interesuara. Duhet të nxitet një bashkëpunim më i mirë dhe të ekzistojë vullneti nga hartuesit e politikave për të dëgjuar nevojat e qytetarëve, sektorit privat, të rinjve, institucioneve dhe të gjithë faktorëve të tjerë shoqërorë. Nga ana tjetër, institucionet arsimore duhet të kenë një rol aktiv në përmirësimin e këtij bashkëpunimi përmes bashkëpunimit të ndërsjellë me të gjithë aktorët shoqërorë. Duhet të nisim nga fakti se gjithëpërfshirja dhe bashkëpunimi sjellin rezultate. Gjithashtu, duhet të përmendet edhe roli kyç i sektorit joqeveritar në ndërtimin dhe forcimin e kapaciteteve të të rinjve në vend. Ky qasje nxit një veprim të përbashkët drejt zgjidhjes së problemeve dhe sfidave.
A zbatohet Procesi i Bolonjës siç duhet dhe a ofron ai vlerën e tij kryesore – mobilitetin? 
Kristina Ampeva: Në raportin mbi Procesin e Bolonjës del qartë se çdo transformim kërkon një plan të mirëpërcaktuar dhe një periudhë të caktuar për zbatimin e tij të plotë. Procesi i Bolonjës nuk përfshin vetëm lëvizjen dhe ndryshimet në të dhënat akademike dhe njohjen e diplomave. Praktika duhet të përmirësohet, duke mundësuar më shumë vende për studentët në programet studimore, lehtësimin e procedurave për njohjen e diplomave të nivelit bachelor, master dhe doktoraturë. Në këtë mënyrë, studentët do të fitojnë njohuri më cilësore dhe do të zhvillojnë aftësi më të mira për kërkime shkencore dhe avancim profesional.
Si mund të sigurohet një ndërgjegjësim i vërtetë dhe gjithëpërfshirës i publikut për procesin e Bolonjës? 
Kristina Ampeva: Procesi i Bolonjës është bllokuar në shumë vende të Evropës dhe ne, si shtet, nuk duhet të lejojmë vonesa në zbatimin e tij. Për të garantuar një debat të vërtetë dhe gjithëpërfshirës mbi këtë çështje, duhet të organizohen diskutime publike dhe të krijohet një kulturë e mendimit kritik. Këto diskutime duhet të mbahen rregullisht, të paktën tre herë në vit, duke përfshirë ekspertë, institucione arsimore dhe studentë.
Kemi informacione se shumë të diplomuar kanë vështirësi në gjetjen e punës, ndërsa nga ana tjetër ka mungesë kuadri për më shumë se 10 vende të lira pune. A është sistemi ynë arsimor në përputhje me nevojat e tregut të punës? 
Kristina Ampeva:  Mendoj se jo. Sistemi ynë arsimor duhet të krijojë kuadro në përputhje me nevojat e tregut të punës. Në disa fusha ka një tepricë kuadrosh, ndërsa në të tjera ka mungesë të madhe të tyre. Një numër i madh të diplomuarve janë të detyruar të punojnë në fusha që nuk kanë lidhje me formimin e tyre akademik. Nuk ka një strategji të qartë që të përcaktojë nevojat e tregut të punës dhe t’i harmonizojë ato me arsimin. Biznesi dhe ekonomia duhet të zhvillohen në mënyrë të planifikuar dhe njëkohësisht të përshtaten me sistemin arsimor.
Vendi investon më pak se 1% të PBB-së për kërkime dhe zhvillim. Si e vlerësoni këtë në raport me zhvillimin e përgjithshëm?
Kristina Ampeva:  Nuk ka asnjë ndikim pozitiv. Nëse nuk investohet në kërkim, inovacion dhe zhvillim, nuk mund të presim përparim në asnjë fushë. Për shembull, në Suedi ka një qytet të quajtur Borås, i cili është një qendër për zhvillimin e industrisë së tekstilit, inovacione të gjelbra dhe riciklim të materialeve. Ky sektor ka mbështetje nga qeveria, komuna dhe sektori privat, të cilët investojnë në arsim, inovacione dhe zhvillim të qëndrueshëm.  Në vendin tonë, mungesa e investimeve në kërkim dhe zhvillim pengon progresin në të gjitha fushat. Për të arritur zhvillim të qëndrueshëm, duhet të përmirësojmë kapacitetet kërkimore dhe të përdorim burimet në mënyrë strategjike për një arsim cilësor. Vetëm kështu mund të presim përparim në politikat e inovacionit dhe zhvillimit ekonomik.

Teksti është zhvilluar në kuadër të projektit “Përfaqësim për zhvillim gjithëpërfshirës”, i mbështetur financiarisht nga Qeveria e Zvicrës përmes programit Civica Mobilitas.
Përmbajtja e këtij teksti është përgjegjësi e vetme e Forumit për Politika të Arsyeshme, IOHN dhe BIRC dhe në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohet se pasqyron pikëpamjet e Qeverisë së Zvicrës, Civica Mobilitas ose organizatave të saj zbatuese.