Lajme nga organizatat qytetare

Filloi rrethi i nëntë i matjes së hapjes së pushtetit ekzekutiv dhe legjislativ në katër vende të rajonit të Ballkanit Perëndimor, përkatësisht në Bosnjë dhe Hercegovinë, Maqedoninë e Veriut, Serbi dhe Mal të Zi, përmes Indeksit të Hapjes. Matja kryhet nga rrjeti ACTION SEE – Rrjeti për Përgjegjësi, Teknologji dhe Hapje të Institucioneve në Evropën Juglindore me mbështetjen e Fondit Kombëtar për Demokraci (NDI) përmes projektit ““Përdorimi i Teknologjisë për të Promovuar Përgjegjësinë dhe Transparencën e Institucioneve.”

Indeksi i hapjes është një tregues i përbërë që për tetë vjet me radhë e përcakton shkallën e hapjes së institucioneve shtetërore nga Ballkani Perëndimor ndaj qytetarëve dhe shoqërisë, dhe është krijuar për të përcaktuar se në çfarë mase qytetarët e Ballkanit Perëndimor marrin informacion të përshtatshëm dhe të kuptueshëm nga institucionet.
Për të matur shkallën e hapjes së institucioneve, partnerët e rrjetit ACTION SEE, duke ndjekur standardet dhe rekomandimet ndërkombëtare, si dhe shembujt e praktikave të mira, i monitorojnë institucionet sipas treguesve të veçantë sasiorë dhe cilësorë, si për shembull: qasja në informacione në ueb-faqet zyrtare të institucioneve, cilësia e kornizës ligjore për çështje të caktuara, burime të tjera të informimit të publikut, të dhëna të publikuara për punën e institucionit, prokurimet publike, informacione për shpenzimin e parave publike etj.
Në bazë të rrethit të tetë të matjeve që është kryer gjatë vitit 2024, u përgatitën publikimet “Vlerësimi i qeverisjes së mirë së pushtetit ekzekutiv në Maqedoninë e Veriut dhe në rajon përmes Indeksit të Hapjes” dhe “Vlerësimi i qeverisjes së mirë së pushtetit legjislativ në Maqedoninë e Veriut dhe në rajon përmes Indeksit të Hapjes” të cilat japin një pasqyrë të hapje së institucioneve të veçanta, dhe kanë rekomandime dhe hapa konkretë për përmirësimin e hapjes së tyre.

Projekti “Përdorimi i Teknologjisë për të Promovuar Përgjegjësinë dhe Transparencën e Institucioneve” zbatohet nga Qendra për Tranzicion Demokratik (Mali i Zi) në partneritet me Fondacionin për Internet dhe Shoqëri, “Metamorfozis”, Shoqatën Qytetare “Zashto ne” (Pse jo?) (Bosnjë dhe Hercegovinë) dhe Partnerët për Ndryshim Demokratik Serbi (Serbi), me mbështetjen financiare nga Fondi Kombëtar për Demokraci (NDI).

Në bazë të të dhënave të Strategjisë Kombëtare për Shëndetin Mendor të të Rinjve frika më e madhe me të cilën përballen 40% e të rinjve në vend është vetmia, frika nga refuzimi 33%, izolimi nga miqtë 27%. Psikologia Lirie Aliti thekson se ndjenja e izolimit te të rinjtë është në rritje. Sipas psikologes Sabrie Tefiki kujdesi mbi shëndetin mendor duhet të nisë që në moshë të re me edukimin mbi rëndësinë e mirëqenies emocionale dhe strategjive për t’u përballur me sfidat mendore. Rihana Azizi, psikologe thekson se psikoterapia luan rol shumë të rëndësishëm në ndërtimin e kohezionit social.
Genta Abdiji
Një në katër persona në Maqedoninë e Veriut në një periudhë të caktuar të jetës, do të përballen me probleme të shëndetit mendor, vlerëson Organizata Botërore e Shëndetësisë (OBSH). Sipas saj, të rinjtë janë më të prirur të preken nga problemet e shëndetit mendor për shkak të sfidave dhe presioneve me të cilat përballen gjatë kësaj periudhe të jetës.
Në bazë të të dhënave të Strategjisë Kombëtare për Shëndetin Mendor të të Rinjve frika më e madhe me të cilën përballen 40% e të rinjve në vend është vetmia, frika nga refuzimi 33%, izolimi nga miqtë 27%.
Ndenja e izolimit te të rinjtë, në rritje
Psikologia Lirie Aliti thekson se ndjenja e izolimit te të rinjtë është në rritje.
“Duke adresuar vështirësitë që kanë të bëjnë me shëndetin mental, reduktohet izolimi social që tek ne është e prekshme dhe aktuale, rritet ndjenja e përkatësisë dhe krijohet një kulturë më e hapur e mirëqenies kolektive”, thekson Aliti.
Sipas një hulumtimi të Fakultetit të Filozofisë nga viti 2021, sfidat më të mëdha që lidhen me shëndetin mendor te të rinjtë janë: depresioni (64%), stresi (55%), ankthi (58%), vetëvrasjet (56%) dhe përgjithësisht kujdesi dhe mbështetja për shëndetin mendor (67%).
Psikologia Aliti vlerëson se Maqedonia e Veriut duhet të angazhohet në mënyrë serioze në adresimin e çështjes së shëndetit mendor.
“Maqedonia e Veriut mund të ndërmarrë disa hapa duke filluar nga integrimi i tij në politikat e përgjithshme shëndetësore, zgjerimi i shërbimeve të shëndetit mendor në nivel komuniteti, duke i bërë ato më të aksesueshme dhe të pranueshme për të gjithë. Duhet të punohet shumë në trajtimin e stigmës që rrethon çështjet e shëndetit mendor përmes edukimit publik dhe fushatave për ndërgjegjësim. Dhe së fundmi, bashkëpunimi me organizata ndërkombëtare dhe shkëmbimi i përvojave me vende që kanë sisteme më të zhvilluara në këtë fushë, duke marrë modele që mund të përshtaten sipas nevojave tona”, thekson Aliti.
Vetëvrasja, arsyeja e katërt për vdekjen e të rinjve nga mosha 15-19 vjeçare
Sipas Organizatës Botërore të Shëndetësisë vetëvrasja është arsyeja e katërt për vdekjen e të rinjve nga mosha 15 deri 19-vjeçare. Ndërkaq shqetësuese janë të dhënat lidhur me numrin e vogël të të rinjve që kërkojnë ndihmë.
Sipas hulumtimit të Fakultetit të Filozofisë, 50% e të rinjve të anketuar nuk kërkojnë ndihmë pasi ndihen të turpëruar, 47% nuk kërkojnë ndihmë për shkak të harxhimeve, 47% vlerësojnë se problemet e tyre nuk janë aq të mëdha, 47% nuk dëshirojnë të paragjykohen, 45% ndihen të frikësuar ndërsa 39% nuk dinë me kë të bisedojnë. Sipas publikimit të “Të Rinjtë Munden”, vetëm rreth 20% e të rinjve marrin trajtimin e duhur në kohë.
Kujdesi mbi shëndetin mendor të nisë në moshë të re
Sipas psikologes Sabrie Tefiki kujdesi mbi shëndetin mendor duhet të nisë që në moshë të re me edukimin mbi rëndësinë e mirëqenies emocionale dhe strategjive për t’u përballur me sfidat mendore.
“Të krijohen hapësira të sigurta ku individët mund të ndajnë përvojat e tyre pa u gjykuar qoftë nëpër seminare, punëtori. Psikologët, mësuesit dhe figura me ndikim në komunitet mund të ndihmojnë në zbutjen e stigmës duke folur hapur për çështjet e shëndetit mendor. Përdorimi i platformave sociale duhet të jetë një sferë që assesi nuk duhet të anashkalohet, ku mund të targetojmë audiencën për të shpërndarë informacion mbi shëndetin mendor dhe shërbimet ekzistuese”, thekson Tefiki.
Ajo shton se shëndeti mendor është një shtyllë kryesore për ndërtimin e një komuniteti të qëndrueshëm dhe më të bashkuar.
“Individët që ndihen të mbështetur emocionalisht dhe kanë qasje në ndihmën psikologjike janë më të prirur të kontribuojnë pozitivisht në mjediset ku jetojnë dhe punojnë”, thekson Tefiki.
Sipas saj, shëndeti mendor ndikon drejtpërdrejt në ndjenjën e përkatësisë dhe bashkëpunimit brenda një grupi.
“Për shembull, kur njerëzit ndihen mirë emocionalisht, ata janë më të gatshëm të tregojnë empati, të ndërmarrin iniciativa dhe të zgjidhin konfliktet me mënyra konstruktive, duke forcuar kështu kohezionin dhe harmoninë”, shton Tefiki.
Psikoterapia dhe ndikimi i saj
Rihana Azizi, psikologe thekson se psikoterapia luan rol shumë të rëndësishëm në ndërtimin e kohezionit social.

“Ajo ndihmon individët të zhvillojnë aftësi emocionale dhe të menaxhojnë stresin, të përmirësojnë marrëdhëniet dhe të realizojnë qëllimet personale dhe profesionale. Kur njerëzit arrijnë të menaxhojnë traumat ose trazirat emocionale përmes psikoterapisë, ata bëhen më të angazhuar dhe më bashkëpunues në shoqëri, duke forcuar kështu kohezionin social,” thekson Azizi.
Ajo shton se në një vend si Maqedonia e Veriut, me shumëllojshmëri etnike dhe kulturore, psikoterapia mund të ndihmojë në kapërcimin e paragjykimeve dhe ndërtimin e marrëdhënieve më bashkëpunuese.
Thuajse gjysma e evropianëve përballen me probleme të shëndetit mendor
Çështja e trajtimit të shëndetit mendor nuk është sfidë vetëm për vendin por edhe Bashkimin Evropian. Në bazë të të dhënave të Eurobarometrit për vitin 2023, 46% e të anketuarve kanë përjetuar ndonjë problem emocional ose psiko-social, siç është ndjenja e depresionit ose ankthit. 54% e të anketuarve që kanë pasur probleme me shëndetin mendor nuk kanë marrë ndihmë profesionale.
Të dhënat e Eurobarometrit gjithashtu nxjerrin në pah se 62% e qytetarëve të BE-së janë ndikuar “disi” ose “në një masë të madhe” nga pandemia e COVID-19, agresioni rus ndaj Ukrainës, kriza klimatike, papunësia dhe kostot e ushqimit dhe energjisë.
Forcimi i sistemeve shëndetësore përmes EU4Health
Bashkimi Evropian prej vitesh ka vendosur si prioritet adresimin e problemeve që ndikojnë te shëndeti mendor i qytetarëve. Një sërë projektesh realizohen përmes programit EU4Health, Horizon 2020 dhe Horizon Europe, në bashkëpunim me partnerë ndërkombëtarë si Organizata Botërore e Shëndetësisë (OBSH), Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik (OECD), Kryqi i Kuq Ndërkombëtar dhe Gjysmëhëna e Kuqe dhe UNICEF.
Aktualisht parashikohen 20 nisma kryesore me mundësi financimi në nivel të BE-së me vlerë prej 1.23 miliardë euro. Këto nisma kryesore trajtojnë fusha kyçe që lidhen me promovimin e një shëndeti të mirë mendor, parandalimin e problemeve të shëndetit mendor, ndihmën për ata që kanë më shumë nevojë dhe mbështetjen e grupeve të cenueshme, reformat kombëtare për shëndetin mendor, luftimin e stigmës dhe diskriminimit, si dhe gamën e gjerë të faktorëve socio-ekonomikë që ndikojnë në shëndetin mendor.
Ky tekst është prodhuar si pjesë e projektit “Mediat për BE” i zbatuar nga EUROTHINK dhe partnerët ALDA dhe BIRC, i mbështetur financiarisht nga BE. Qëndrimet e shprehura në tekst janë përgjegjësi vetëm e autorit dhe EUROTHINK-ut dhe nuk pasqyrojnë qëndrimet dhe pikëpamjet e Bashkimit Evropian.
                                               

Komisioni Evropian kritikon ashpër gjendjen e burgjeve në vend. Në raportin e fundit për progresin e vendit në rrugën evropiane kërkon masa urgjente nga autoritetet për t’i përmirësuar kushtet në burgje. “Kushtet në burg janë jashtëzakonisht mizore”, deklaron për Eurothink një i burgosur në burgun e Idrizovës i cili prej njëzet vitesh vuan dënimin. Ai thekson se kushtet e ushqimit janë jashtë çdo standardi dhe shumica e të burgosurve janë të detyruar të kujdesen vetë për ushqimin, duke marrë paketa ushqimore nga familjarët e tyre.
Autore: Semran Murtezani
Të burgosurve iu mohohen të drejtat themelore, përfshirë aksesin në ushqim dhe mjete higjienike

Pamje nga burgu i Idrizovës, Shkup
“Kushtet në burg janë jashtëzakonisht mizore”, deklaron për Eurothink një i burgosur në burgun e Idrizovës i cili prej njëzet vitesh vuan dënimin. Ai thekson se kushtet e ushqimit janë jashtë çdo standardi dhe shumica e të burgosurve janë të detyruar të kujdesen vetë për ushqimin, duke marrë paketa ushqimore nga familjarët e tyre. Nga produktet më elementare, përfshirë ato higjienike, gjithçka sigurohet nga ata. Të burgosurit janë të detyruar të gatuajnë me produktet që iu sjellin familjarët e tyre.
I burgosuri i cili foli në kushte anonime për Eurothink gjithashtu thekson se mungon uji i ngrohtë për dush dhe janë të detyruar të improvizojnë, duke ngrohur ujë me bidonë të mëdhenj. Rrobat i dërgojnë në shtëpi për t’i larë dhe pastaj i marrin përsëri.
Pavarësisht premtimeve për kushte më të mira shëndetësore, këto kushte ende nuk janë përmirësuar në mënyrë të mjaftueshme për të sjellë ndryshime të prekshme, thekson i burgosuri. Gjatë ditës, ata kanë dy orë kohë për të dalë në oborr, ku angazhohen në punë të ndryshme si pastrimi i hapësirave, kositja e barit, punimi i tokës për mbjellje dhe ndërtimi i mobilieve. Megjithatë, ka një mungesë të theksuar të aktiviteteve për resocializim. Procesi i resocializimit ndodh natyrshëm përmes përshtatjes me rregullat e burgut, ku të burgosurit e rinj mësojnë të përshtaten dhe të shkrihen me realitetin e jetës në burg.
KE: Të parandalohet tortura dhe keqtrajtimi
Komisioni Evropian kritikon ashpër gjendjen e burgjeve në vend. Në raportin e fundit për progresin e vendit në rrugën evropiane kërkon masa urgjente nga autoritetet për t’i përmirësuar kushtet në burgje.
“Maqedonia e Veriut është aktualisht ndër vendet për të cilat ka shqetësim të madh lidhur me kushtet e ndalimit. Vendi duhet të trajtojë urgjentisht çështjen e kushteve të papërshtatshme të ndalimit në burgje, stacionet e policisë, institucionet e kujdesit social dhe ato psikiatrike. Megjithëse infrastruktura është rinovuar dhe përmirësuar në disa institucione ndëshkuese-korrektuese, kushtet në disa pjesë të burgut të Idrizovës dhe institucione të tjera të ndalimit mbeten jashtëzakonisht problematike”, theksohet në raport.
“Askush nuk duhet t’i nënshtrohet torturës”
Neni 3 i Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut përcakton se askush nuk duhet t’i nënshtrohet torturës, trajtimit ose ndëshkimit të pamëshirshëm apo të degraduar. Rregullat evropiane për burgjet, si dhe standardet universale për kushtet në burgje, të cilat janë përcaktuar si “Rregullat e Nelson Mandelës”, theksojnë në mënyrë të qartë se institucionet korrektuese duhet të funksionojnë mbi bazën e respektimit dhe garantimit të dinjitetit njerëzor të të burgosurve dhe të drejtave të tjera themelore të njeriut .
Kritika RMV-së për kushtet çnjerëzore në burgje
Maqedonia e Veriut, për një periudhë të gjatë, ka qenë subjekt i kritikave për kushtet në burgje që janë jashtë çdo standardi minimal, gjë që theksohet vazhdimisht edhe në raportet e Komitetit Evropian për Parandalimin e Torturës dhe Trajtimit ose Dënimit Çnjerëzor dhe Poshtërues (KPT), në kuadër të Këshillit të Evropës.
Në raportin e vitit 2024, KPT thekson se Maqedonia e Veriut duhet të ndërpresë praktikën e trajtimit degradues dhe çnjerëzor nga ana e stafit të burgjeve ndaj të burgosurve. Në përputhje me rregullat evropiane të burgjeve, burgjet kanë si funksion kryesor mundësimin e reintegrimit të të burgosurve në komunitet, duke siguruar përgatitjen e tyre të duhur për rikthimin në shoqëri. Në këtë kuadër, funksionimi i burgjeve duhet të jetë në përputhje me standardet minimale evropiane, duke përfshirë respektimin e të drejtave të njeriut, proporcionalitetin, normalitetin, ku jeta në burg duhet, sa më afër që të jetë e mundur, të pasqyrojë jetën në komunitet. Gjithashtu, është e domosdoshme që të ketë staf adekuat dhe të kualifikuar, si dhe një sistem përgjegjësie dhe transparence.
Sipas rregullave evropiane të burgjeve, kushtet në burgje duhet të respektojnë dinjitetin, privatësinë dhe shëndetin e të burgosurve. Kjo përfshin ofrimin e kushteve të përshtatshme për hapësirat e burgut, si ndriçim natyral, ajër të freskët dhe ventilim të duhur. Dritaret duhet të mundësojnë dritë natyrale dhe, përveç kësaj, ajër të pastër. Gjithashtu, të burgosurit duhet të kenë qasje në kushte sanitare, si dhe mundësi për t’u pastruar, përfshirë nevojat specifike për gratë. Ushqimi duhet të jetë i mjaftueshëm dhe i balancuar, ndërsa uji i pastër duhet të jetë gjithmonë i disponueshëm. Programi i burgut duhet të ofrojë aktivitete të balancuara dhe mundësi për ndërveprim shoqëror, përfshirë të paktën një orë ushtrime në ambient të hapur çdo ditë. Në rast të kushteve të pafavorshme të motit, duhet të ofrohen mundësi alternative.
Burgjet në RMV, të mbipopulluara
Sonja Trifunovska, Zëvendës Avokatja e Popullit, deklaron se kushtet e jetesës në institucionet korrektuese nuk janë të kënaqshme, sidomos kur bëhet fjalë për kushtet higjienike.
“Këto përfshijnë mosmirëmbajtjen e higjienës dhe mungesën e mjeteve të përshtatshme për pastrimin e ambienteve, si dhe mosrealizimin e pastrimeve dhe masave të nevojshme për dezinsektim, dezinfektim dhe deratizim. Po ashtu, kushtet janë të papërshtatshme edhe në lidhje me hapësirën individuale për akomodimin e të dënuarve dhe të paraburgosurve, duke çuar në mbipopullim të vazhdueshëm nëpër institucionet e burgjeve”, thekson Trifunovska.
Ajo shton se disa aktivitete për rinovimin e këtyre institucioneve janë ndërmarrë, si rikonstruimi dhe vënia në përdorim e një krahu të ri në kompleksin korrektues të Idrizovës. Megjithatë, këto përpjekje ende nuk janë të mjaftueshme dhe kërkohet një mbikëqyrje dhe mirëmbajtje e vazhdueshme për të siguruar që institucionet të përmbushin standardet minimale për kushtet e akomodimit të të dënuarve dhe të paraburgosurve.
Vërtetohen raste të torturës ndaj të burgosurve
Kushtet e papërshtatshme për jetesë janë evidentuar edhe përmes ankesave të të dënuarve për torturë nga ana e pjesëtarëve të policisë së burgjeve. Avokati i Popullit ka hetuar disa raste të torturës nga pjesëtarët e policisë së burgjeve ndaj të dënuarve dhe disa prej këtyre rasteve janë dërguar për ndjekje penale, ku ka pasur gjithashtu edhe vendime gjyqësore nga gjykata kompetente që shpallin fajtorë disa pjesëtarë të policisë së burgjeve për përdorimin e dhunës.
Në këtë kontekst, edhe raporti i KPT-së thekson se disa të privuar nga liria kanë pohuar se janë keqtrajtuar nga ana e stafit të burgjeve. Gjatë shqyrtimit të dokumentacionit përkatës në Burgun e Shkupit, delegacioni i KPT-së gjeti në disa raste përshkrime të lëndimeve dhe elemente mbështetëse që forconin besueshmërinë e pretendimeve. Po ashtu, një pajisje elektrike për shok u gjet në zyrën e një inspektori të departamentit kundër narkotikëve në Stacionin Policor të Velesit, e cila ishte identifikuar më parë nga persona të ndaluar si vendi ku ishin keqtrajtuar.
Komiteti i Parandalimit të Torturës (KPT) i bën thirrje autoriteteve të Maqedonisë së Veriut që të miratojnë dhe zbatojnë një strategji koherente për parandalimin dhe luftimin e keqtrajtimit nga ana e policisë. Si pasojë, çdo send jo-standard që mund të përdoret për të shkaktuar keqtrajtimin duhet të hiqet nga të gjitha ambientet e policisë ku mund të mbahen ose të intervistohen individë.
Irena Zdravkova nga Shoqata Maqedonase e Juristëve të Rinj thekson se, bazuar në monitorimet e tyre në institucionet korrektuese të RMV-së, kushtet janë të paqëndrueshme dhe mund të thuhet se arrijnë deri në një nivel trajtimi johuman dhe degradues. Sa i përket resocializimit në institucionet e ndalimit, është e qartë se ai nuk është i mjaftueshëm. Kjo ndodh për shkak të numrit të pamjaftueshëm të personelit në sektorët e resocializimit, mungesës së aktiviteteve të mjaftueshme që plotësojnë nevojat individuale të të dënuarve, dhe mosaplikimit të programeve të zhvilluara brenda vetë institucioneve.
“Sektori joqeveritar ka projekte, ku përpiqemi të punojmë drejtpërdrejt me të dënuarit përmes përdorimit të një programi kognitivo-bihejvioral që zbatohet nga psikologët. Aktivitetet në kuadër të projekteve përfshijnë zhvillimin e aftësive të buta dhe ndihmën për punësim, si dhe punëtori për zdrukthëtarë, e tjerë. Megjithatë, janë të nevojshme ndryshime sistematike dhe lidhje më të ngushta të sektorëve të resocializimit me Qendrat për Ndihmë Sociale dhe Agjencisë për Punësim të RMV-së për të ulur shkallën e recidivizmit”, vlerëson Zdravkova.
Kushtet joadekuate kanë ndikim të thellë në shëndetin psikologjik të të burgosurve
Sipas Fatime Ziberi nga Departamenti i Këshillimit Psikologjik në kuadër të Universitetit Ndërkombëtar Ballkanik, kushtet joadekuate në burgje kanë një ndikim të thellë në shëndetin psikologjik të të burgosurve.
“Stresi, ankthi dhe depresioni janë të zakonshme në një ambient ku individët ndihen të izoluar dhe të braktisur. Mungesa e aktiviteteve rehabilituese dhe sociale e përkeqëson këtë situatë, duke e bërë të vështirë për të burgosurit të zhvillojnë aftësi të reja dhe të përgatiten për jetën jashtë mureve të burgut. Si pasojë, fatkeqësisht jemi dëshmitar edhe të ngjarjeve si tentime për ikje, tentime për vrasje dhe vetëvrasje, përleshje fizike mes të burgosurve dhe autoriteteve të burgjeve, e tjerë”, thekson Ziberi.
Sipas saj, procesi i resocializimit dhe reintegrimit është thelbësor për uljen e recidivizmit dhe për ndihmën e individëve që të përshtaten në shoqëri pas përfundimit të dënimit. Megjithatë, nëse kushtet e burgut janë të papërshtatshme dhe trajtimi i të burgosurve është joadekuat, ky proces bëhet shumë më i vështirë.

Ziberi potencon se individët që nuk kanë pasur mundësi të zhvillojnë aftësi sociale dhe profesionale gjatë qëndrimit të tyre në burg shpesh përballen me sfida të mëdha kur përpiqen të reintegrohen në shoqëri. Kjo është sfida më e madhe që përballen jo vetëm të burgosurit por edhe familjet e tyre. Për të arritur një proces efikas resocializimi dhe reintegrimi, është e domosdoshme që kushtet në burgje të përmirësohen dhe të ofrohen programe të përshtatshme që ndihmojnë të burgosurit të zhvillojnë aftësitë e nevojshme për të përballuar jetën jashtë mureve të burgut. Vetëm kështu mund të sigurohet një sistem korrektues që respekton dinjitetin e individëve dhe kontribuon në një shoqëri më të sigurt dhe më të drejtë.
Norvegjia, një shembull suksesi
Sistemi i burgjeve në Norvegji shpesh cilësohet si një nga më të mirët në botë, duke u fokusuar kryesisht në rehabilitimin, arsimimin dhe reintegrimin e të burgosurve në shoqëri. Kushtet e burgut janë humane, ku të burgosurit jetojnë në dhoma gjysmë-private dhe kanë mundësi për arsimim dhe trajnime profesionale. Sipas Shërbimit Korrektues Norvegjez, qëllimi është të sigurohet një ekzekutim i duhur i dënimeve, duke respektuar sigurinë e qytetarëve dhe duke u përpjekur për të parandaluar recidivizmin, duke mundësuar që të dënuarit, përmes iniciativës së tyre, të ndryshojnë sjelljen kriminale. Dënimi është një kufizim i lirisë dhe asnjë e drejtë tjetër nuk është hequr nga gjykata që ka shqiptuar dënimin. Prandaj, të dënuarit kanë të njëjtat të drejta si çdo qytetar tjetër në Norvegji. Gjatë vuajtjes së dënimit, jeta brenda burgut duhet të jetë sa më e ngjashme me jetën jashtë tij. Shërbimet thelbësore për reintegrim ofrohen nga ofruesit e shërbimeve lokale dhe komunale, pasi burgjet nuk kanë personel të brendshëm për ofrimin e shërbimeve mjekësore, arsimore dhe shërbimet e bibliotekës. Këto shërbime janë të importuara nga komuniteti.

Në total, Norvegjia ka një kapacitet prej 3600 qeli në 58 burgje. Pothuajse 70% e tyre janë të sigurisë së lartë. Në Norvegji nuk ka pothuajse asnjë arratisje nga burgu dhe mbi 99% e të gjithë të burgosurve me leje të përkohshme kthehen në kohë.
Ky tekst është prodhuar si pjesë e projektit “Mediat për BE” i zbatuar nga EUROTHINK dhe partnerët ALDA dhe BIRC, i mbështetur financiarisht nga BE. Qëndrimet e shprehura në tekst janë përgjegjësi vetëm e autorit dhe EUROTHINK-ut dhe nuk pasqyrojnë qëndrimet dhe pikëpamjet e Bashkimit Evropian.

Marina Kitanoska nga “Aksioni Paqësor”, potencon se ekzistojnë shumë faktorë që kontribuojnë në fenomenin e gjuhës së urrejtjes në shoqëri. Sipas saj, disa nga faktorët që mund të veçohen janë: polarizimi i shoqërisë mbi baza etnike dhe gjinore, diskriminimi, sidomos ndaj popullsisë rome. Komunikologu Sefer Tahiri thekson se ekzistojnë shumë faktorë që ndikojnë në rritjen dhe promovimin e gjuhës së urrejtjes mbi baza të ndryshme, veçanërisht në Maqedoninë e Veriut, mbi baza të përkatësisë etnike. Ai vëren se politika, dhe më konkretisht partitë politike, janë faktorët kryesorë që nxisin përdorimin e kësaj gjuhe në diskursin publik.
Autore: Semran Murtezani
Gjuha e urrejtjes në Maqedoninë e Veriut në bazë të përkatësisë etnike rezulton të jetë në nivelin më të lartë. Sipas të dhënave të fundit të Komitetit të Helsinkit për të Drejtat e Njeriut, në platformën online “Gjuha e Urrejtjes”, deri në nëntor të vitit 2024 janë denoncuar 1,500 raste të gjuhës së urrejtjes, prej tyre 517 në bazë të përkatësisë etnike. Situata ka qenë e ngjashme edhe gjatë vitit 2023. Nga gjithsej 1,171 raste të gjuhës së urrejtjes, 646 kanë qenë në bazë të përkatësisë etnike.
“Ky fenomen rrjedh nga mungesa e mendimit kritik dhe shfaqja e pakënaqësisë ndaj pushtetit shtetëror dhe politikave të tij. Gjithashtu, mbizotërojnë paragjykime dhe stereotipa ndaj bashkësive të ndryshme etnike, të cilat në shumicën e rasteve paraqiten si “e keqja” në shtet dhe si arsye për mosfunksionimin e sistemit. Ofendimet në bazë të përkatësisë etnike, në një pjesë të madhe të rasteve, kanë edhe kontekst politik. Po ashtu, në rastet e regjistruara, vërehet një diskurs që rikthen narrativën e konfliktit të vitit 2001, duke përshkallëzuar gjuhën e urrejtjes”, theksohet në raportin vjetor të Komitetit të Helsinkit për të Drejtat e Njeriut për vitin 2023.
Gjuha e urrejtjes lidhet me marrëdhëniet ndëretnike
Sipas raportit të Komisionit Evropian kundër Racizmit dhe Intolerancës për Maqedoninë e Veriut për vitin 2023, shumica e rasteve të gjuhës së urrejtjes lidhen me marrëdhëniet ndëretnike mes maqedonasve dhe shqiptarëve. Grupet e tjera etnike, si romët dhe bullgarët, në të njëjtën kohë janë viktima të gjuhës së urrejtjes.
Komisioni Evropian kundër Racizmit dhe Intolerancës konstaton se në shumicën e rasteve gjuha e urrejtjes maqedono-shqiptare ndodh në ndërveprimin e përditshëm ndërmjet anëtarëve të dy grupeve etnike: për shembull, mes nxënësve të shkollës në transportin publik. Komisioni potencon se duket qartë që shumica e këtyre incidenteve nuk janë marrë parasysh nga autoritetet. Në këtë kontekst, Komisioni rekomandon që autoritetet të ndërmarrin masa për të eliminuar çdo segregim de-fakto të fëmijëve që i përkasin grupeve kryesore etnike/gjuhësore të vendit (maqedonasve dhe shqiptarëve) në shkollat shumëgjuhëshe. Në veçanti, autoritetet duhet të sigurojnë që të gjithë fëmijët të mësojnë në të njëjtat ndërtesa dhe të shmangin sistemet e ndërrimeve për të ofruar mundësi më të mëdha për kontakte të ndërsjella.
Komisioni thekson se është pozitive që, pavarësisht tensioneve të vazhdueshme ndër-etnike mes këtyre dy grupeve, të cilat gjithashtu karakterizohen kryesisht nga përkatësitë fetare (shumica e maqedonasve janë të krishterë ortodoksë, ndërsa shumica e shqiptarëve janë myslimanë), situata nuk ka çuar në nivele të mëdha të urrejtjes dhe intolerancës fetare apo gjuhës së urrejtjes kundër krishterëve apo myslimanëve. Sipas komisionit, gjuha e urrejtjes ndaj romëve është fatkeqësisht ende një dukuri e shpeshtë në jetën e përditshme publike, por rrallë herë raportohet. Për më tepër, ajo është shumë e përhapur në internet dhe në rrjetet sociale.
Komisioni Evropian në raportin e fundit për progresin e vendit i bën thirrje Shkupit Zyrtar të adresojë gjetjet e Komisionit Evropian kundër Racizmit dhe Intolerancës.
“Korniza ligjore dhe kapacitetet ndërinstitucionale për të luftuar gjuhën e urrejtjes dhe krimet e kryera nga urrejtja duhet të përforcohen”, theksohet në raport.
Polarizimi i shoqërisë mbi baza etnike nxit gjuhën e urrejtjes
Marina Kitanoska nga “Aksioni Paqësor”, potencon se ekzistojnë shumë faktorë që kontribuojnë në fenomenin e gjuhës së urrejtjes në shoqëri. Kështu, disa nga faktorët që mund të veçohen janë: polarizimi i shoqërisë mbi baza etnike dhe gjinore, diskriminimi, sidomos ndaj popullsisë rome në shumë fusha si: arsimi, tregu i punës, çështjet sociale, abuzimi i shpeshtë i çështjeve etnike gjatë zgjedhjeve në vend, mungesa e informacionit objektiv dhe të paanshëm për luftën e vitit 2001 dhe në përgjithësi për konfliktet etnike në të kaluarën. Shpesh, kjo mungesë informacioni ose interpretim i njëanshëm i luftës së vitit 2001 përdoret për të rritur hendekun mes komunitetit maqedonas dhe atij shqiptar, por gjithashtu e injoron mendimin dhe përvojat e komuniteteve më të vogla etnike.
“Kjo klimë në shoqëri reflektohet në mjedise të ndryshme, siç është, për shembull, mjedisi shkollor, ku shpesh jemi dëshmitarë të dhunës midis bashkëmoshatarëve, transporti publik në Shkup, por edhe gjuha e urrejtjes në rrjetet sociale. Po ashtu, jemi dëshmitarë të diskriminimit të hapur mbi baza etnike ndaj komunitetit rom në hapësira publike si kafenetë, shkollat, pishinat, e tjerë”, thekson Kitanoska.
Kodi Penal i Republikës së Maqedonisë së Veriut është korniza kryesore juridike që përmban dispozita që ndalojnë dhe ndëshkojnë gjuhën e urrejtjes dhe shpërndarjen e materialeve nëpërmjet internetit që promovojnë ose nxisin urrejtje, diskriminim ose dhunë ndaj çdo individi ose grupi, mbi baza të çdo lloj diskriminimi. Ky kuadër kryesor kombëtar juridik është relativisht i plotë në trajtimin e fenomeneve të lidhura me urrejtjen. Gjuha e urrejtjes, megjithëse jo me këtë emër, ndëshkohet në Kodin Penal përmes veprës penale “Nxitja e urrejtjes ose intolerancës mbi baza kombëtare, racore, fetare dhe baza diskriminuese të tjera” (neni 319), ku dënimi i parashikuar është nga një deri në pesë vjet burg (pika 1), dhe në rast të pasojave të rënda deri në dhjetë vjet burg (pika 2). Gjuha e urrejtjes ndalohet edhe në Ligjin për Parandalimin dhe Mbrojtjen nga Diskriminimi, në kuadër të të cilit është formuar edhe Komisioni për Parandalimin dhe Mbrojtjen nga Diskriminimi, Ligjin për Partitë Politike, Ligjin për Mediat, Ligjin për Shoqata dhe Fondacione, dhe Ligjin për shërbime mediatike audio dhe audiovizuele.
Politika, burim i gjuhës së urrejtjes në bazë të përkatësisë etnike
Komunikologu Sefer Tahiri thekson se ekzistojnë shumë faktorë që ndikojnë në rritjen dhe promovimin e gjuhës së urrejtjes mbi baza të ndryshme, veçanërisht në Maqedoninë e Veriut, mbi baza të përkatësisë etnike. Ai vëren se politika, dhe më konkretisht partitë politike, janë faktorët kryesorë që nxisin përdorimin e kësaj gjuhe në diskursin publik.

“Partitë politike e kanë të qartë se çështjet etnike janë ato që sigurojnë dhe targetojnë vota dhe si rezultat, ata përdorin një gjuhë që shpesh kalon kufijtë e komunikimit normal publik”, thekson Tahiri.
Ai shton se politika më pas ndikon edhe ndaj faktorëve të tjerë socialë që gjuha e urrejtjes të përhapet në masë të madhe, si mediat online dhe rrjetet sociale.
“Politika është burimi kryesor që promovon dhe afirmon këtë gjuhë, duke mos ndërmarrë hapa të mjaftueshëm për ta reduktuar atë, por të kemi një gjuhë të urrejtjes që është e nivelit shumë të lartë,” thekson Tahiri.
Në lidhje me mekanizmat që mund të parandalojnë përdorimin e gjuhës së urrejtjes, komunikologu Sefer Tahiri thekson se, në fakt, ekziston ligj, konkretisht Kodi Penal, i cili e sanksionon qartë përdorimin e gjuhës së urrejtjes, duke parashikuar dënime nga 1 deri në 10 vjet burg.
“Problemi nuk është në normat juridike, por në zbatimin e këtyre normave”, thekson Tahiri.
Sipas tij, ekziston një diskrepancë mes asaj që parashikohet nga ligji dhe asaj që ndodh në praktikë, pasi Kodi Penal është i harmonizuar me normat dhe standardet evropiane dhe ndërkombëtare, përfshirë Konventën për të Drejtat e Njeriut. Ai thekson se institucionet në Maqedoninë e Veriut janë joefikase, përfshirë prokurorinë publike, e cila është joefikase në procesimin dhe në nxjerrjen para gjykatës të këtyre njerëzve, të cilët në mënyrë individuale apo si përfaqësues të grupeve të ndryshme përdorin gjuhë të urrejtjes.
Sociologia Drita Memeti thekson se çështja e gjuhës së urrejtjes është një fenomen kompleks, gjuhësor dhe politik. Ky fenomen bëhet edhe më i ndërlikuar kur merret parasysh realiteti i përditshëm, pasi situatat mund të përshkallëzohen dhe përdorimi i gjuhës së urrejtjes mund të çojë në konflikte ndëretnike.
“Qytetarët e Maqedonisë së Veriut përballen shpesh me gjuhë urrejtjeje nga politikanët, të cilët, duke përdorur fjalë ofenduese dhe nxitëse, mund të shkaktojnë një atmosferë të tensionuar”, thekson Memeti.

Ajo shton se komunikimi i mirëfilltë, në rastin konkret komunikimi politik, i drejtë dhe i shëndoshë, është kyç dhe i patjetërsueshëm për një bashkëjetesë të shëndoshë në një shoqëri multietnike.
“Komunikimi politik për të qenë i suksesshëm, në veçanti, duhet të realizohet mbi nevojat bazë të komunikimit njerëzor dhe duhet të jetë profesional dhe i kujdesshëm, duke mos kaluar kështu për asnjë çast në çështje personale, pasi që kjo gjë mund të sjellë deri në zhvillimin e një lloji tjetër të komunikimit, që nuk mund të quhet assesi komunikim politik, por vetëm gjuhë e urrejtjes e cila lëkund shtyllat e demokracisë dhe bashkëjetesës”, vlerëson Memeti.

Ky tekst është prodhuar si pjesë e projektit “Mediat për BE” i zbatuar nga EUROTHINK dhe partnerët ALDA dhe BIRC, i mbështetur financiarisht nga BE. Qëndrimet e shprehura në tekst janë përgjegjësi vetëm e autorit dhe EUROTHINK-ut dhe nuk pasqyrojnë qëndrimet dhe pikëpamjet e Bashkimit Evropian.

Organizata Pleiades fton të gjitha organizatat apo individët e interesuar në Maqedoni të aplikojnë për çmimin Carol Bellamy Leadership Award (CBLA) për 2024-2025. Ky fond prestigjioz ofron mbështetje financiare për organizatat ose individët që punojnë për fuqizimin e grave në parandalimin/luftën kundër ekstremizmit të dhunshëm. Kush është i/e kualifikuar për…

E nderuara Kryetare von der Leyen,
E nderuara Zëvendëskryetare Ekzekutive Ribera,
E nderuara Zëvendëskryetare Ekzekutive Virkkunen,

Ne, organizatat e shoqërisë civile, sindikatat dhe bizneset, e nënshkruara më poshtë, ju kërkojmë t’i rezistoni presionit politik nga kompanitë e mëdha teknologjike (Big Tech) dhe t’i jepni përparësi veprimeve të guximshme për të mbrojtur demokracinë dhe ekonominë tonë. Nëse BE-ja dëshiron të ruajë sovranitetin e saj, ajo nuk duhet të ndalojë ose dobësojë zbatimin e rregullave të saj.

Kemi vëzhguar me shqetësim në rritje se si drejtorët ekzekutivë të kompanive të mëdha teknologjike amerikane kanë ndërruar drejtimin për të lajkatuar me administratën e Presidentit Trump, pjesërisht për ta mobilizuar atë kundër rregullave të BE-së, si Ligji i Tregjeve Digjitale (LTD), politika e konkurrencës dhe Ligji i Shërbimeve Digjitale (LSHD)

Drejtori Ekezekutiv i Meta, Mark Zuckerberg, ka deklaruar publikisht se kompania do të kërkonte të punonte me Presidentin Trump për të minuar ligjet në BE, duke synuar drejtpërdrejt LSHD-në, por edhe zbatimin e politikës së konkurrencës. Në mënyrë të ngjashme, Drejtori Ekzekutiv i Apple, Tim Cook thuhet se i ka kërkuar drejtpërdrejt Trumpit që ta kursejë atë nga gjobat e vendosura nga BE-ja pas një hetimi për ndihmën shtetërore.

Ndjemë një ndjenjë lehtësie kur ju dëgjuam se mbeteni plotësisht të përkushtuar ndaj zbatimit të rreptë të LTD-së dhe LSHD-së dhe zbatimit të këtyre rregullave kudo ku kompanitë nuk i respektojnë ato plotësisht, pas raporteve të shtypit që sugjeronin se Komisioni po shqyrtonte ndalimin e hetimeve që janë në vazhdim e sipër.

Organizatat e nënshkruara më poshtë ritheksojnë në termat më të fortë të mundshëm se zbatimi i LTD-së, LSHD-së dhe politikës së konkurrencës është thelbësor për mbrojtjen e njerëzve nga abuzimet më të këqija në internet, për mbrojtjen e demokracive tona kundër ndërhyrjeve të huaja, për krijimin e mundësive për novatorët evropianë, për ruajtjen e pluralizmit mediatik, dhe për të kufizuar fuqinë e rrezikshme politike dhe të tregut që kanë sot korporatat e mëdha teknologjike. Ne ritheksojmë mbështetjen tonë për shërbimet e Komisionit që bëjnë punën e përditshme të zbatimit dhe ju bëjmë thirrje që të merrni vendime të guximshme duke u bazuar në vlerësimet e tyre.

Megjithatë, kjo kohë tregon më shumë se kurrë më parë se për të frenuar kompanitë e mëdha teknologjike, BE-ja gjithashtu duhet të investojë në teknologji që mundëson një sferë publike digjitale më të larmishme dhe të decentralizuar.

Ndërprerja e zbatimit do të nënkuptonte pranimin e humbjes në punën tuaj për ta bërë sferën digjitale të drejtë dhe të sigurt

Përpjekja e drejtorëve ekzekutiv të kompanive të mëdha teknologjike për të fituar favorin e administratës amerikane nuk është befasi. Në fakt, kompanitë e mëdha teknologjike kanë arritur dominimin e tyre të jashtëzakonshëm në treg pjesërisht duke përdorur fuqinë e tyre për të shmangur respektimin e ligjeve, si për shembull mbrojtjen e të dhënave dhe politikën e konkurrencës, në të kaluarën. Ata të gjithë kanë lobuar shumë kundër përdorimit të mjeteve të konkurrencës nga BE-ja dhe LTD-së që kur propozimi u diskutua fillimisht. Apple dhe Meta u përpoqën gjithashtu të bllokonin zbatimin e LTD-së me veprime ligjore kundër Komisionit duke vënë në dyshim statusin e tyre të mbrojtësit.

Tani drejtorët ekzekutivë të kompanive të mëdha teknologjike po kërkojnë të mobilizojnë administratën e Presidentit Trump për të mbrojtur aftësinë e tyre për të shfrytëzuar përdoruesit dhe bizneset që varen prej tyre, duke përfshirë zhvilluesit e aplikacioneve, botuesit, reklamuesit dhe të tjerët, të gjitha këto duke vazhduar të ngulfatin konkurrentët e mundshëm. Ky shfrytëzim jo vetëm që ka krijuar një ekonomi të padrejtë digjitale; ka ndikuar drejtpërdrejt në dinamizmin dhe pluralizmin e ekonomisë evropiane.

Ri-futja e konkurrencës, drejtësisë dhe zgjedhjes në tregun digjital do të jetë edhe ashtu një detyrë e vështirë. Nëse ndalojmë ose dobësojmë zbatimin, rrezikojmë ta bëjmë të pamundur.

Evropa nuk duhet të maltretohet nga njerëz si Musk dhe Trump për ta dobësuar zbatimin e LSHD-së dhe LTD-së së saj

Në të njëjtën kohë, veprimet e ndërmarra nga X dhe Meta janë një kujtesë e fortë se sa e cenueshme është Evropa në varësinë tonë nga platformat më të mëdha online.

X në veçanti ka shkelur detyrimet e tij sipas LSHD-së për disa kohë, siç nënvizohet nga vetë gjetjet paraprake të Komisionit. Mënyra se si Musk dhe aleatët e tij oligarkë e përdorin platformën për propagandë politike antidemokratike, gënjeshtra dhe ngacmime të synuara, është një kërcënim serioz për demokracinë dhe diskursin tonë politik në Evropë. Ne jemi thellësisht të shqetësuar për fuqinë që ata e përdorin tani përmes makinës së manipulimit algoritmik që mbështet burimet e rrjetit social X.

Meta kohët e fundit njoftoi një ulje të madhe të qasjes së tyre të moderimit të përmbajtjeve në platformat e tyre. Ky ndryshim shfuqizon disa nga mbrojtjet më themelore të të drejtave të njeriut, duke lejuar shprehimisht shënjestrimin e komuniteteve të margjinalizuara dhe duke inkurajuar ekstremistët. Ndërsa këto ndryshime janë njoftuar se do të zbatohen fillimisht për përdoruesit amerikanë, Facebook, Instagram dhe Threads janë platforma globale. Përmbajtja në gjuhën angleze me bazë në SHBA në mënyrë të pashmangshme do të shihet dhe shpërndahet gjithashtu nga përdoruesit e Zonës Ekonomike Evropiane, dhe këta përdorues kanë shumë të ngjarë të përjetojnë pasojat e këtij degradimi të moderimit të përmbajtjeve. Me të drejtë do të pyesin se si i mbron ata LSHD-ja.

Tani është koha për të dyfishuar angazhimin për sovranitetin teknologjik të BE-së

Kjo nuk është një përplasje mes BE-së dhe SHBA-së, por më tepër një sulm nga kompanitë e mëdha teknologjike kundër të gjithë të tjerëve.

Kjo është arsyeja pse ju kërkojmë sot një lidership politik të guximshëm që jo vetëm do t’i rezistojë maltretimeve nga kompanitë e mëdha teknologjike, por edhe do t’i japë përparësi zbatimit të fortë të rregullores digjitale. Për më tepër, ju bëjmë thirrje që të investoni në një sferë digjitale të larmishme dhe të decentralizuar, e cila është pjesë e një bashkësie sovrane digjitale dhe që nuk zotërohet dhe qeveriset nga korporata teknologjike pronësore, pavarësisht se ku gjenden ato.

Me respekt,

‘NEVER AGAIN’ Association, Poloni,
Access Now, Globale
AlgorithmWatch, Gjermani
Aspiration, SHBA
Avaaz, Globale
Balanced Economy Project, Globale
Bürgerbewegung Finanzwende, Gjermani
Center for Countering Digital Hate, SHBA/MB
Corporate Europe Observatory, BE
Commons Network, Holandë
Cryptee, Estoni
Danes je nov dan, Slloveni
Defend Democracy, Holandë/Belgjikë
Democracy Reporting International (DRI), Globale
Digital Action, Globale
Digitale Gesellschaft,
Zvicër Državljan D / Citizen D, Slloveni
EKŌ, SHBA
European Public Services Union (EPSU), BE
European Digital Rights (EDRi), BE
FEMNET, Gjermani
Germanwatch e.V., Gjermani
Goliathwatch, Gjermani
Gong, Kroaci
Homo Digitalis, Greqi
Irish Council for Civil Liberties, Irlandë
Lobbycontrol, Gjermani
Matrix.org Foundation, MB
Fondacioni Metamorfozis, Maqedonia e Veriut,
Nextcloud, Gjermani
Open Markets Institute, SHBA
Panoptykon Foundation, Poloni
People vs Big Tech, Globale
Politiscope, Kroaci
Rebalance Now, Gjermani
SHARE Foundation, Serbi
SOMO, Holandë
The Good Lobby, BE
The London Story, Belgium / Holandë
Transnational Institute (TNI), Holandë
Vrijschrift.org, Holandë
Xnet, Institute for Democratic Digitalisation, Spanjë

Sem Pauer, eksperti britanik për financimin e zgjedhjeve në brifing me gazetarë, të organizuar nga Fondacioni Metamorfozis dhe Fondacioni Ndërkombëtar për Sistemet Zgjedhore (IFES)/ FOTO:Portalb.mk

Eksperti britanik për financimin e zgjedhjeve, njëherazi ligjërues në Universitetin e Bristolit, Sem Pauer, sot në brifing me gazetarë, në Shkup, të organizuar nga Fondacioni Metamorfozis dhe Fondacioni Ndërkombëtar për Sistemet Zgjedhore (IFES), ka prezantuar gjetjet kryesore të projektit “Paratë, Mediat dhe Zgjedhjet në Maqedoninë e Veriut”, raporton Portalb.mk.
Eksperti Sem Pauer, ka zbuluar se financimi shtetëror i mediave gjatë një fushate nuk është plotësisht proporcional. Sipas tij, ka një mbikëqyrje të dobët rregulluese, në teori transparente, por jo edhe në praktikë.
“Në shumë fusha, Maqedonia e Veriut është në përputhje me standardet e BE-së. Por, jo edhe te rasti me financimin indirekt shtetëror nëpërmjet reklamave politike me pagesë. Financimi i mediave përmes fondeve shtetërore është e ngjashme me sistemet e vendeve si Butan, Kenia, Peru dhe Tajlanda”, sqaroi Pauer, duke veçuar shtetet ku është i ndaluar reklamimi: Brazili, Ishujt Komore dhe Zvicra, apo vendet si Spanja dhe Mbretëria e Bashkuar që sigurojnë termine papagesë për transmetim.
Për momentin në Maqedoninë e Veriut nuk ka një trup të veçantë për mbikëqyrjen e portaleve onlajn. Prandaj, Pauer konsideron se, nëse u japim mundësi njerëzve të sillen në mënyrë korruptive, nuk duhet të befasohemi kur bëhen të tillë.
“Ka shumë gjasa që fondet shtetërore të keqpërdoren nga politikanët në lidhje me portalet onlajn. Paratë janë thelbësore, por ato kanë fuqinë për të shtrembëruar demokracinë”, tha Pauer.
Eksperti Pauer, bazuar në gjetjet e tij, ka renditur 11-të rekomandime, në bazë të se cilave mëton rregullimin e transparencës së financimit të mediave në kohë të zgjedhjeve:

Të rishikohen kriteret e alokimit për marrjen e mbështetjes (direkte dhe indirekte) shtetërore, në mënyrë që ajo të jetë e lidhur me votat dhe vendet e siguruara në zgjedhjet e mëparshme, në përputhje me standardet e BE-së.
Të sigurohet në kohë shpërndarja e mjeteve dhe transparencë e metodologjisë së shpërndarjes së mjeteve, të caktohet organ përgjegjës për pagesën.
Për të parandaluar që partitë e etabluara politike të bëhen shumë dominuese, transmetimet zyrtare (offline dhe online) duhet të balancohen sipas modelit irlandez.
Caktoni një organ (me gjasë ASHMAA) për të monitoruar aktivitetin e portaleve onlajn dhe për të siguruar përputhjen me rregullat
Nuk duhet të ketë përgjegjësi të përbashkëta të mbikëqyrjes dhe secila organizatë në ekosistemin rregullator duhet të ketë një rol të përcaktuar në mbikëqyrjen e elementeve të financave zgjedhore/politike
Konsolidimi dhe harmonizimi i përgjegjësisë rregullatore ndërmjet ASHMAA, KSHPK, KSHZ dhe ESHR.
Ndërtimi i integritetit të procesit zgjedhor duke investuar në burimet e duhura në ekosistemin rregullator.
Rekomandimi për ndërtimin e transparencës në sistemin politik të Maqedonisë së Veriut dhe vënien në dispozicion të pagesave të shpenzimeve zgjedhore në formën e një baze të dhënash të kërkueshme lehtësisht dhe në kohë
Në afat të gjatë, zbatoni një formë të mandateve specifike gjinore për mënyrën se si partitë përdorin fondet publike – qoftë duke mandatuar që një përqindje e caktuar t’i kushtohet promovimit të grave kandidate, duke kërkuar që një pjesë e fondeve të caktohen për promovim në kandidate gra, ose duke ofruar stimuj të përshtatshëm.
Ndryshimi i Kodit Zgjedhor për të ndaluar shprehimisht gjuhën e urrejtjes në reklamat politike me pagesë.
Futjen e dispozitave në Ligjin për Financimin e Partive Politike për të siguruar ndarje të drejtë të fondeve për fushata gjithëpërfshirëse.

Kujtojmë se, Fondacioni Metamorfozis ka hulumtuar fondet publike për fushatat zgjedhore në portalet onlajn. Hulumtimi ështër realizuar në 30 portale informative online të përzgjedhura, që paraqet mbi 10 përqind të numrit të përgjithshëm të uebfaqeve të paraqitura (251) në Komisionin Shtetëror të Zgjedhjeve për reklama politike me pagesë. Në periudhën nga 15 prilli deri më 10 maj të vitit 2024 monitorimit i janë nënshtruar gjithsej 13.645 tekste për zgjedhjet.​
Hulumtimi vërtetoi se shumica e portaleve të monitoruara kanë qenë të përqendruara te partitë/koalicionet kryesore parlamentare, ndërsa raportimi për partitë më të vogla ka qenë i kufizuar.
Konstatimet e hulumtimit tregojnë se sistemi i financimit të drejtpërdrejtë shtetëror të portaleve informative online mund të rishqyrtohet ose, nëse mbetet, duhet të prezantohen kritere të qarta dhe objektive në legjislacion që të mund të garantohet transparencë dhe llogaridhënie, si në përcaktimin e pranueshmërisë së portaleve informative online, ashtu edhe në përdorimin e parave shtetërore për reklama politike me pagesë.
Në hulumtim rekomandohet edhe përforcimi i standardeve profesionale për gazetarët përmes mbështetjes së siguruar për raportimin investigativ dhe analitik, pra përmes programeve të specializuara për trajnim për gazetarët për aftësi të avancuara investigative, udhëzime etike dhe praktika më të mira në gazetarinë investigative.

Komisioni Evropian në raportin e fundit për progresin e Maqedonisë së Veriut thekson se kapaciteti operativ dhe administrativ për të gjitha llojet e transportit është i ulët dhe është bërë fare pak përpjekje për ta forcuar atë. Në mënyrë që të kapërcehet kriza me transportin publik në kryeqytet, këshilltari i drejtorit gjeneral në Ndërmarrjen e Qarkullimit Publik- Shkup, Blerim Ismaili thotë se fillimisht kryetari i Qytetit të Shkupit së bashku me drejtorin gjeneral të NQP-Shkup duhet të ngrenë nismë për përditësimin e sistemit të pikave të pritjes në kryeqytet dhe në periferi. Për të ndihmuar funksionimin efikas të transportit publik në Tetovë dy të rinj pak kohë më parë krijuan aplikacionin “GoPublicTransport”. Ky aplikacion ofron informacione praktike për transportin publik dhe jo vetëm, duke bërë që qytetarët të kenë qasje më të lehtë dhe më të qartë në informacionet që iu nevojiten për udhëtimet e tyre
Autore: Luisa Residi
Mosfunksionimi efikas i transportit publik në Shkup por edhe qytetet e tjera të vendit vazhdon të mbetet kokëçarje për qytetarët. Pasojat i ndiejnë sidomos nxënësit dhe studentët të cilët humbin nga orët e mësimit për shkak të mungesës së autobusëve dhe linjave të reduktuara.
“Problemet me transportin publik, veçanërisht në Shkup, janë të dukshme: mungesa e autobusëve, oraret e parregullta, kushtet e papërshtatshme dhe mungesa e zgjidhjeve miqësore me mjedisin. Ndonjëherë, nuk e dini nëse punonjësit ose shoferët privatë do të vendosin të hyjnë në grevë për shkak të pagave të papaguara dhe borxheve, duke të lënë pa asnjë garanci ose siguri se do të arrish në destinacionin tënd me kohë“, thonë nga Studentarija.mk, platformë studentore e cila numëron mbi 40 mijë anëtarë.
Me probleme të ngjashme përballen edhe qytetet e tjera të vendit ndërsa lë për të dëshiruar edhe transporti publik ndërurban. Kritika për gjendjen jo të mirë të transportit publik mbërritën edhe nga Brukseli.
Brukseli kritikon transportin publik në RMV
Komisioni Evropian në raportin e fundit për progresin e vendit thekson se kapaciteti operativ dhe administrativ për të gjitha llojet e transportit është i ulët dhe është bërë fare pak përpjekje për ta forcuar atë.
“Megjithëse Maqedonia e Veriut është e përfshirë në mënyrë aktive në punën e Komunitetit të Transportit, prapëseprapë është arritur progres i kufizuar në zbatimin e planeve të veprimit të Marrëveshjes për Komunitetin e Transportit. Nuk ka plane të përcaktuara për lëvizshmërinë e qëndrueshme urbane për Shkupin dhe për qytetet e tjera të mëdha”, theksohet në raport.
NQP: Reforma për ta modernizuar transportin publik
Në mënyrë që të kapërcehet kriza me transportin publik në kryeqytet, këshilltar i drejtorit gjeneral në Ndërmarrjen e Qarkullimit Publik- Shkup, Blerim Ismaili thotë se fillimisht kryetari i Qytetit të Shkupit së bashku me drejtorin gjeneral të NQP-Shkup duhet të ngrenë nismë për përditësimin e sistemit të pikave të pritjes në kryeqytet dhe në periferi, një studim tërësisht i ri duke përfshirë të gjitha komunat e kryeqytetit, me qëllim të merren informata të përditësuara elementare se ku duhet shpërndarë më tepër autobusë, linjat që duhen reduktuar apo të shtohen.
“Në kryeqytet duhet të përmirësohet edhe infrastruktura me qëllim që autobusët e NQP-së Shkup të kenë përdorim më afatgjatë si dhe mekanikëve të ndërmarrjes t’u lehtësohet puna të cilën e kanë të mbingarkuar për momentin”, thekson Ismaili.

Ai shton dhe se për të modernizuar transportin publik në Shkup, Ndërmarrja e Qarkullimit Publik (NQP) Shkup përqendrohet tek një sërë reformash të cilat duhet të marrin dritën jeshile edhe në Këshillin e Qytetit të Shkupit.

Rrugë dhe infrastrukturë të përshtatshme:

Ndërtimi dhe mirëmbajtja e korsive të dedikuara për autobusët për të shmangur trafikun dhe për të siguruar lëvizje të shpejtë dhe efikase.
Përmirësimi i stacioneve të autobusëve me tabela elektronike që tregojnë oraret në kohë reale.
Zgjerimi i rrjetit të linjave për të mbuluar më mirë periferitë e qytetit.

Autobusë ekologjikë:

Zëvendësimi i autobusëve të vjetër me autobusë elektrikë ose me gaz natyror për të reduktuar ndotjen. NQP Shkup për momentin menaxhon me 40 autobusë të tillë. Ky numër pritet ty trefishohet së shpejti dhe rrugëve të Shkupit në qarkullim të kemi së paku 120 autobusë ekologjikë.
Bashkimi Evropian i dhuroi 6 autobusë ekologjikë NQP Shkupit ndërsa ndërmarrja në çdo mbledhje të Këshillit të Qytetit të Shkupit në rend dite ka kërkesën për blerjen e së paku 100 autobusëve të tjerë të tillë.

Transport alternativ publik:

Futja e tramvajit modern me goma dhe pa kabllo (si sistemet BRT – Bus Rapid Transit), që janë më të shpejtë dhe më të lirë për t’u zbatuar sesa tramvajet tradicionale. Një projekt i tillë ka marrë dritën jeshile nga Banka Evropiane për Zhvillim, por pritet miratimi në Këshillin e Qytetit të Shkupit.

Përdorimi i teknologjisë:

Aplikacione dhe karta elektronike për të lehtësuar pagesat dhe për të planifikuar udhëtimet.
Monitorim i flotës për të siguruar që autobusët të jenë gjithmonë në kohë.
Studentët kërkojnë investime dhe reforma në transportin publik 
Për të ndihmuar funksionimin efikas të transportit publik në Tetovë dy të rinj pak kohë më parë krijuan aplikacionin “GoPublicTransport”.
“Ky aplikacion ofron informacione praktike për transportin publik dhe jo vetëm, duke bërë që qytetarët të kenë qasje më të lehtë dhe më të qartë në informacionet që iu nevojiten për udhëtimet e tyre. Ideja e këtij aplikacioni ishte që të thjeshtonte dhe përmirësonte mënyrën e shfaqjes së informacionit, duke e bërë atë më të kuptueshëm dhe më të aksesueshëm për përdoruesit”, thonë Jeton Saiti dhe Sufjan Emrullai, krijues të aplikacionit “GoPublicTransport”.

Sipas tyre aplikacioni tashmë po përdoret jo vetëm nga të rinjtë por edhe mosha e shtyrë.
“Teknologjia mund të ndihmojë shumë me gjëra si optimizmi i rrugëve dhe ndjekja në kohë reale. Me GPS dhe sisteme inteligjente, është e mundur të ndiqen autobusët, të përshtaten rrugët bazuar në trafikun dhe të parashikohen më saktë oraret e mbërritjes. Kjo do t’i lejonte përdoruesit të planifikonin udhëtimet e tyre më me efikasitet, të reduktonin kohën e pritjes dhe të përmirësonin përvojën e përgjithshme. Ndërsa ne nuk kemi kontroll mbi autobusët ose oraret, shtimi i GPS dhe përditësimeve në kohë reale do të ishte një përmirësim i madh për të gjithë”, shtojnë ata.
Transporti publik në RMV, në fund të listës evropiane
Sipas raportit të Komisionit Evropian mbi cilësinë e jetës në Evropë vetëm 47% e qytetarëve në Maqedoninë e Veriut janë të kënaqur me transportin publik. Edhe vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor gjenden në mesin e 10 vendeve me transportin më të keq publik në Evropë. Austria ndërkaq kryeson listën ku 91% e qytetarëve janë të kënaqur me transportin publik.
Modele evropiane për transport publik të suksesshëm
Shtetet e zhvilluara evropiane kanë zbatuar disa strategji dhe inovacione për të siguruar transport publik efikas dhe të qëndrueshëm dhe shfaqen si model edhe për vendet e tjera evropiane ku efikasiteti i tyre është shumë i lartë dhe i qëndrueshëm.

Gjermania – Sistemi i Transportit të Integruar (Berlini)
Berlini është një shembull i shkëlqyer i një qyteti me transport publik të integruar. Të gjitha llojet e transportit (trama, metro, autobusë dhe trenat e qytetit) janë të lidhura në një sistem të vetëm të biletave dhe orareve, që lejon kalimin e lehtë nga një mjet në tjetrin. Ky sistem i integruar i transportit bën që qytetarët të mund të udhëtojnë me efikasitet dhe pa vonesa, duke përdorur një kartë të vetme për të gjitha llojet e transportit. Gjermania investon gjithashtu në autobusë dhe trena ekologjikë, duke reduktuar emetimet dhe ndotjen.
Holanda – Përdorimi i Biçikletave dhe Transporti i Qëndrueshëm
Holanda ka investuar shumë në infrastrukturën për biçikleta, duke e bërë atë një pjesë të rëndësishme të transportit publik. Në qytetet si Amsterdam, njerëzit përdorin biçikleta për të udhëtuar në distanca të shkurtra, dhe ka një rrjet të gjerë rrugësh të dedikuara për biçikleta. Ky model i transportit është i qëndrueshëm dhe ka ndihmuar në uljen e ngarkesës në rrugë dhe ndotjes. Për më tepër, transporti publik është i lidhur ngushtë me përdorimin e biçikletave, pasi qytetarët mund të marrin biçikletat e tyre në trena dhe autobusë.
Suedia – Transporti Elektrik dhe i Qëndrueshëm (Stokholm)
Stokholmi është një qytet që ka investuar shumë në transportin elektrik dhe të qëndrueshëm. Ata kanë zbatuar një sistem të transportit publik me autobusë elektrikë dhe trena që përdorin energji të rinovueshme, duke reduktuar emetimet e CO2 dhe duke ofruar një alternativë të pastër për qytetarët. Gjithashtu, qyteti ka një sistem të avancuar të menaxhimit të trafikut që përdor teknologji për të optimizuar fluksin e transportit dhe për të ulur vonesat. Ky sistem ka kontribuar në një transport më të shpejtë dhe më efikas për banorët e Stokholmit.
Ky tekst është prodhuar si pjesë e projektit “Mediat për BE” i zbatuar nga EUROTHINK dhe partnerët ALDA dhe BIRC, i mbështetur financiarisht nga BE. Qëndrimet e shprehura në tekst janë përgjegjësi vetëm e autorit dhe EUROTHINK-ut dhe nuk pasqyrojnë qëndrimet dhe pikëpamjet e Bashkimit Evropian.