DOKUMENTAR / SHËRBIMET SEKRETE NËN LUPË: SA TRANSPARENTE ËSHTË SEKTORI I SIGURISË NË MAQEDONINË E VERIUT?
“Sektori i sigurisë është sinonim i fshehtësisë. Operacione sekrete, shërbime sekrete, përgjime sekrete, agjentë sekretë. Transparenca në këtë sektor konsiderohet si një oksimoron, ndërsa llogaridhënia – një mision i pamundur.”
Kështu fillon dokumentari i Institutit BIRC, i realizuar me mbështetjen e Qendrës së Gjenevës për Menaxhimin e Sektorit të Sigurisë – DCAF, ku trajtohen reformat e sektorit të sigurisë dhe ndikimi i tyre në zhvillimin e përgjithshëm demokratik të shtetit.
Muret e fshehtësisë që rrethojnë sektorin e sigurisë janë ndërtuar në emër të sigurisë kombëtare. Opinioni nuk kishte asnjë qasje në informacionet për të mos rrezikuar sigurinë e shtetit. Kjo gjendje ishte veçanërisht e theksuar gjatë Luftës së Ftohtë. Pas viteve ‘90, me shpërbërjen e Bashkimit Sovjetik dhe valën e demokratizimit që përfshiu botën, këto mure pjesërisht u shembën. Kjo çoi në zbulimin e një sërë skandalesh për të cilat publiku më parë nuk kishte asnjë informacion.
Mbikëqyrja e sektorit të sigurisë është jashtëzakonisht e rëndësishme
Metodi Hadzhi-Janev, ekspert për çështje të sigurisë dhe profesor universitar, është i angazhuar nga DCAF, ku zhvillon trajnime dhe punëtori për përfaqësuesit e organizatave qytetare dhe mediave. Qëllimi është të nxisë një mbikëqyrje efektive qytetare mbi inteligjencën dhe sigurinë. Ai është gjithashtu pjesë e C3I, një organizatë që ka zhvilluar tregues për matjen e suksesit të sektorit të inteligjencës dhe sigurisë, me fokus në transparencën, llogaridhënien dhe efektivitetin.
“Në shtetet demokratike, mbikëqyrja e sektorit të sigurisë është thelbësore sepse ky sektor akumulon një fuqi të madhe, që nuk e ka asnjë institucion tjetër. Për të parandaluar abuzimet me këtë fuqi, nevojitet mbikëqyrje që vepron si një korrektues dhe e drejton në rrugën e duhur”, thotë Hadzhi-Janev.
Abuzimet në sektorin e sigurisë kanë nxjerrë në pah nevojën për një mbikëqyrje më efektive, duke e vendosur këtë temë si një parakusht kyç për funksionimin normal të një shteti. Megjithatë, kjo mbikëqyrje nuk është detyrë e lehtë.
“Pengesat për mbikëqyrje ndryshojnë midis shoqërive dhe mund të pasqyrojnë faktorë kulturorë, historikë ose politikë”, thekson Hadzhi-Janev.
Janë të nevojshme baza ligjore për kontrollin e shërbimeve
Sektori i sigurisë në Maqedoninë e Veriut ka kaluar nëpër disa reforma që kanë krijuar një kornizë për funksionimin demokratik dhe mbrojtjen e të drejtave të qytetarëve. Legjislacioni aktual ofron hapësirë për një mbikëqyrje më të mirë dhe më shumë transparencë, por reformat kërkojnë një proces të vazhdueshëm dhe gjithëpërfshirës me pjesëmarrjen e të gjithë aktorëve relevantë.
“Janë të nevojshme baza ligjore për kontrollin e shërbimeve. Ligjet aktuale nuk janë të këqija, por problemi qëndron tek zbatimi i tyre. Marrja e certifikatave të sigurisë është shumë e vështirë, madje edhe për ata që kanë autorizim për mbikëqyrje. Gjithashtu, duhet të edukohen punonjësit e shërbimeve që ata i nënshtrohen kontrollit dhe se duhet të jenë të përgjegjshëm,” thotë Iskra Koroveshovska, redaktore në TV Alfa.
Megjithë përparimin, sektori i sigurisë në Maqedoninë e Veriut mbetet i mbështjellë me fshehtësi, ashtu si në rajon dhe më gjerë, ku siguria kombëtare shpesh ka përparësi ndaj të drejtave të njeriut.
“Shërbimet tona janë pjesërisht të hapura – kanë faqe interneti, raporte vjetore dhe njëfarë komunikimi me publikun. Agjencia e Inteligjencës, për shembull, ofron informacione mbi aktivitetet e saj. Por, krahasuar me MI5 dhe MI6 në Mbretërinë e Bashkuar, ku ka një qasje më të hapur dhe mekanizma për përfshirjen e qytetarëve, ne jemi ende shumë prapa,” thotë Aleksandar Stojanovski, autor i një studimi mbi transparencën dhe llogaridhënien e shërbimeve sekrete britanike, maqedonase dhe sllovene, i realizuar brenda programit të DCAF për reformat në sektorin e inteligjencës.
Mbikëqyrja efektive është çelësi për më shumë transparencë dhe llogaridhënie
Pa mbikëqyrje cilësore, fshehtësia në sektorin e sigurisë mund të bëhet shqetësuese, veçanërisht në kohë konfliktesh globale që rrisin kërcënimet për sigurinë. Mbikëqyrja efektive është çelësi për më shumë transparencë dhe llogaridhënie, por kërkon hapa konkretë.
“Së pari, duhet të rritet ndërgjegjësimi dhe më pas të ndërtohen kapacitetet. Debati duhet të shpjegojë pse transparenca është e rëndësishme dhe cilat janë përfitimet e saj për sigurinë kombëtare”, thotë profesori Hadzhi-Janev.
Stojanovski, nga ana tjetër, thekson se “mediat kanë njëfarë kapaciteti për të ndjekur punën e shërbimeve, por ai duhet të rritet. Sektori civil, ndërkohë, është ende i kufizuar në këtë fushë.”
Kuvendi dhe qeveria luajnë një rol të rëndësishëm në mbikëqyrje, por organizatat qytetare dhe mediat janë po aq të rëndësishme për mbikëqyrjen e pavarur. Transparenca nënkupton hapje dhe qasje, ndërsa llogaridhënia kërkon mekanizma të përgjegjësisë.
“Indikatorët janë rezultat i një procesi të gjerë me punëtori dhe analiza. Ato ndihmojnë në rritjen e transparencës dhe uljen e dyshimeve të publikut, duke siguruar njëkohësisht efikasitet në punën e shërbimeve”, thotë Hadzhi-Janev.
Efektiviteti i mbikëqyrjes qytetare varet nga kapaciteti i mediave dhe organizatave joqeveritare. Në Maqedoninë e Veriut, pak media kanë burime për analiza të thella, ndërsa organizatat qytetare nuk janë mjaftueshëm të specializuara.
Një nga pjesëmarrëset e këtyre trajnimeve është edhe Koroveshovska. Ajo thotë: “Mediat kanë një kapacitet minimal për mbikëqyrje. Pas 20 vitesh punë, vetëm vitin e kaluar, përmes trajnimeve të DCAF, mësova se si të mbuloja punën e shërbimeve sekrete. Kjo tregon sa shumë na mungojnë gazetarët e edukuar në këtë fushë.”
(Dokumentari është realizuar në prill të vitit 2024)
